1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
|
<!DOCTYPE html PUBLIC "-//W3C//DTD HTML 4.01 Transitional//EN">
<!-- saved from url=(0074)https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96id=21,140,0,0,1,0.html -->
<html><head><meta http-equiv="Content-Type" content="text/html; charset=windows-1254">
<title>K�rotonomedya | ulus baker | Kullan��l� Bir Felsefe: Spinozac�l�k</title>
<script src="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/frontend.js.indir" type="text/javascript"></script>
<link rel="stylesheet" type="text/css" href="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/frontend.css">
<meta name="keywords" content="Spinoza">
</head>
<body text="#000000" link="#00FF00" vlink="#CC0000" alink="#FF0000" style="margin:0px 0px 0px 0px;">
<table border="0" cellspacing="0" cellpadding="0" width="900" bgcolor="#FFFFFF" align="center">
<tbody><tr>
<td colspan="3" style="height:60px;" bgcolor="#FFFFFF"><table width="850" height="100%" border="0" cellpadding="0">
<tbody><tr>
<td width="374" align="left"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96gundem.html"><img src="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/logo_01.gif" alt="" border="0"></a></td>
<td width="354" align="right"><a href="http://www.birgun.net/politics_index.php?news_code=1284293626&year=2010&month=09&day=12" target="_blank"><img src="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/kor_5.gif" alt=""></a></td>
</tr>
<tr><td colspan="2"><img src="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/nav_alt.png" width="851px" height="10"></td>
</tr>
<tr align="left">
<td width="300"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96index.html">k�rotonomedya</a> <span class="breadcrumb_spacer">></span> <a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96tr.html">t�rk�e</a> <span class="breadcrumb_spacer">></span> ulus baker</td>
</tr>
</tbody></table></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="3" style="height:30px;" bgcolor="#FFFFFF"><img src="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/leer.gif" width="1" height="30" alt=""></td>
</tr>
<tr>
<td valign="top" width="200" bgcolor="#FFFFFF"><table width="100%" border="0" cellspacing="5" cellpadding="0">
<tbody><tr>
<td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96gundem.html">g�ndem</a></span></div></td>
<td width="1" bgcolor="#999999"> </td>
</tr>
<tr>
<td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96lecume_des_jours.html">l'�cume des jours</a></span></div></td>
<td width="1" bgcolor="#999999"> </td>
</tr>
<tr>
<td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96on_the_common.html">on the common</a></span></div></td>
<td width="1" bgcolor="#999999"> </td>
</tr>
<tr>
<td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96ulusun_ardindan.html">ulus'un ard�ndan </a></span></div></td>
<td width="1" bgcolor="#999999"> </td>
</tr>
<tr>
<td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96ulus_baker.html">ulus baker yaz�lar� </a></span></div></td>
<td width="1" bgcolor="#999999"> </td>
</tr>
<tr>
<td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96theoria.html">theoria</a></span></div></td>
<td width="1" bgcolor="#999999"> </td>
</tr>
<tr>
<td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96otonomi.html">otonomi</a></span></div></td>
<td width="1" bgcolor="#999999"> </td>
</tr>
<tr>
<td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96spinozism.html">spinozism</a></span></div></td>
<td width="1" bgcolor="#999999"> </td>
</tr>
<tr>
<td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96vertoviana.html">vertoviana</a></span></div></td>
<td width="1" bgcolor="#999999"> </td>
</tr>
<tr>
<td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96chiapas.html">chiapas</a></span></div></td>
<td width="1" bgcolor="#999999"> </td>
</tr>
<tr>
<td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96pdf.html">pdf ar�ivi</a></span></div></td>
<td width="1" bgcolor="#999999"> </td>
</tr>
<tr>
<td><div align="right" class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96yakinliklar.html">yak�nl�klar</a></div></td>
<td bgcolor="#999999"> </td>
</tr>
<tr>
<td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96hakkimizda.html">hakk�m�zda</a><br>
</span></div></td>
<td width="1" bgcolor="#999999"> </td>
</tr>
<tr>
<td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96yenilikler.html">yenilikler </a></span></div></td>
<td width="1" bgcolor="#999999"> </td>
</tr>
<tr>
<td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96id=5,8,0,0,1,0.html">harita metot</a><br>
</span></div></td>
<td width="1" bgcolor="#999999"> </td>
</tr>
<tr height="10"><td> </td></tr>
<tr> <td width="375" align="left"><form action="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96id=5,9,0,0,1,0.html" method="post">
<input type="text" name="search_input_field" size="20" maxlength="250" value="" style="font:
normal 11px/11px sans-serif; border: solid 1px #000;
background: #fff; padding: 2px; color: #000;">
<input type="submit" value="Arama" style="font-size:10px;">
</form></td></tr>
</tbody></table></td>
<td valign="top" width="20" bgcolor="#FFFFFF"><img src="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/leer.gif" width="20" height="1" alt=""></td>
<td valign="top" width="730" bgcolor="#FFFFFF"><a name="jump140"></a><h1>Kullan��l� Bir Felsefe: Spinozac�l�k</h1><h3>Ulus Baker</h3><p>Bir Hayat
</p><p>Spinoza, �a�da� yorumcular�ndan Antonio Negri'nin yazd��� gibi �a��n�n bir "anomali"sidir. �stelik, 17. y�zy�l Hollanda's� gibi bir ba�ka anomalinin i�inde ya�amaktad�r -- din sava�lar�yla ve despotik-merkantilist rejimlerin iktidarlar� alt�nda sars�lan Avrupa'n�n "en �zg�r", dolay�s�yla en ho�g�r�l� diyar�... Spinoza, ���nc� kez de anomalidir --o d�nemin Amsterdam'�nda, bir ka� ku�akl�k bir ge�mi�e sahip, muhtemelen ya �spanyol ya da Portekiz g��meni bir Yahudi ailesine do�mu�tur. �ok de�il 23 ya��nda, dinsel ve ticari e�itim ald��� sinagog mektebinden, dahas� cemaatten ve hayattan ihra� edilir. Ba��ndan ge�en bir aforozdur --ve korkun�tur, ��nk� hi� bir Yahudi genci, "do�al bir t�ccar" olarak, onunla herhangi bir ticari ili�kiye giremeyecek, sokakta ona d�rt metreden fazla yakla�mayacak, yazd��� hi�bir �eyi okumaya kalk��mayacakt�r. Art�k yaln�zd�r --Avrupa'n�n en "�zg�r" ve "ho�g�r�l�" �lkesi Hollanda'n�n sundu�u burjuva �anslar�n� tadabilen gruplardan Kolejlilere (Collegiantes) yakla��r �nce; ard�ndan da Descartes felsefesinden etkilenen baz� entellekt�el �evrelere... Amsterdam'�, �zellikle bir Yahudi fanatik taraf�ndan u�rad��� han�erli sald�r�n�n ard�ndan terketmi�tir --s�ylendi�i kadar�yla, "ho�g�r�s�zl���n ne mene bir �ey oldu�unu" hep hat�rda tutabilmek i�in, han�erle y�rt�lm�� mantosunu da yan�nda ta��yarak. Tek ge�im kayna�� ��rencilik y�llar�nda e�itimini ald��� "mercek yontuculu�udur". Seyyard�r ve pansiyon benzeri yerlerde ya�amaktad�r. Bir d�nem kendisini korumas� alt�na alan Van der Ende adl� bir Protestan esnaf ve d���n�r�n k�z� Margerita'ya tutulmu� oldu�u s�yleniyor. Bu konular olduk�a kar���kt�r ama Spinoza yine ki�ili�ine uygun bir anekdot vermektedir bize: Evlenmek �zere k�z�n babas� ondan H�ristiyanl��� se�mesini talep etmi�, o ise reddetmi�tir... Olay�n "ger�ek" olmas� pek muhtemel de�ildir, ama Spinoza'n�n �z ya�am�yk�s�n�n temel bir �zelli�ini d��avurmaktad�r: Ba��ms�zl�k ve zihinsel �zerklik... Asosyal biri asla olmad��� i�in, yava� yava�, kendi d���ncelerini yayabildi�i bir dostlar ortam� olu�ur �evresinde --her meslekten, tiynetten, dinden ve dilden insanlar; hekimler, esnaflar, zanaatkarlar, d���n�rler, matematik�iler, t�ccarlar... D���nceleri yava� yava� geli�meye ve yetkinle�meye ba�lam��t�r --Descartes felsefesini tart��t��� K�sa �al��ma's� ile �lkeler'i... Ard�ndan, Ethica's�n� yazmak �zere yar�m b�rakaca�� De Emendatione Intellectus (Zihnin Tamirat� �st�ne) adl� kitab�... Bu kitaplar "kamuya a��k" k�l�nmazlar --bilindi�i gibi, sahte adla yay�nlanm�� Tractatus Theologicus Politicus'undan (Tanr�bilimsel ve Siyasal Otorite �st�ne �al��ma) ba�ka hi� bir kitab� sa�l���nda yay�nlanmad�. �al��malar�, yine de "dostlar�n�n mal�d�r." Yava� yava� �n kazanmaya ba�lar. D���nceleri Avrupa �l�ekli yay�lmakta ve lanetlenmektedir. O s�ralar Prusya Elekt�r�'n�n �niversitesinde, �zel hoca olarak ve iyi bir para kar��l���nda ders verme �zere bir davet al�r: Bir Spinoza anekdotu daha --elekt�r�n dan��man� Fabritius, "de�erli bay Spinoza"n�n "kamusal olarak kurulmu� d�zene ve resmi kamusal dine ayk�r� d��en ��retilere" ra�bet etmeyece�inden "emindir". Spinoza ise nazik cevab�nda teklifi reddederken anla��lan bundan hi� de "emin" de�ildir: "Majestelerinin 'kamusal olarak kurulu' ��retilerinin "s�n�rlar�n�n" nereye kadar d���nmesine izin verece�inden, "kamusal olarak ders vermesinin" kendisini adad��� d���nme ve felsefe �abas�ndan ne �l��de feragat etmesini gerektirece�inden asla "emin" de�ildir. �kincisi, anla��lan Elekt�r hazretleri Spinoza'n�n d���ncelerinin "gelecekte ne olaca��n�" daha �imdiden "bilmektedirler". Bu y�zden kalk�p gelmesine gerek yoktur. Son olarak, "g�r��lerini ve ��retilerini yayma �ans�" kendine tan�nd��� i�in verdi�i dersler kar��l���nda para almas� hi� de yak���k almaz. ��rencilerinden para almamas� gerekir bir ��retmenin, aksine onlara para vermelidir... Ve Spinoza'n�n cebi her zaman delik olmu�tur...
</p><p>Yaln�zca dostlar�yla payla�t��� yaln�zl���n� s�rd�r�r... Ana kitab� Ethica's�n� bitirir... Bir ara casuslukla su�lan�r. Leibniz taraf�ndan ziyaret edilir ve ona Ethica's�n�n bir n�shas�n� verir. �leride Leibniz Spinoza'y� ziyareti konusunda sorguland���nda "onun neler yapt���n� denetlemek amac�yla" b�yle bir ziyaret yapt���n� s�yleyecektir. Koruyucular� De Witt karde�ler, isyanc� bir g�ruh taraf�ndan sokakta paraland��� zaman ilk ve son kez "so�ukkanl�l���n� kaybederek" sokaklara f�rlay�p ba��r�p k�fretmeye ba�lar. Evine d�nmeye, pansiyon sahibi taraf�ndan zorlukla ikna edilir...
</p><p>1774 y�l�nda aniden veremden ya da muhtemel bir akci�er hastal���ndan (cam yontma zanaat�n�n bir miras�) �ld���nde geriye belirsiz miktarda yay�nlanmam�� yaz�, kitap ve mektup b�rakm��t�r. Dostlar� bunlar�n bir k�sm�n� azar azar yay�nlayarak onun "k�t� �n�ne" katk�da bulunurlar --Leibniz Spinozac�l��� yok etmek i�in elinden geleni yaparken, Locke, Hume gibi d���n�rler de dahil olmak �zere hemen herkes onu lanetlemekte a��z birli�i i�indedirler. Bayle Felsefe S�zl���'ndeki Spinoza makalesinde son ve kesin darbeyi vurur: Spinoza, bir as�r boyunca art�k "�zerinde d���n�lmemesi", "hat�rlanmamas�" gereken bir d���n�rd�r.
</p><p>18. y�zy�l�n sonlar�nda Alman Romantikleri Spinoza'y� yeniden "ke�federler": Lessing, �zellikle de Goethe... Spinoza evrensel bir uyumun d�nyas�d�r art�k --Sturm und Drang'�n cehennemi gidi�at�ndan ve tinsel a��r�l�klar�ndan bunalan Romantiklerimiz, belli bir yanl�� anlama dozuyla, hayranl�k duyduklar� Spinoza'y� y�celtirler --ak�l ile duygular d�nyas� aras�ndaki uzla�man�n doruk noktas�, hi� de�ilse anahtar� olarak Spinozac�l�k...
</p><p>Alman Romantiklerinin �a�da�� Hegel ise, onlardan farkl� olarak, iyice ikiy�zl�d�r. Spinoza'y� kabul etmi� g�r�n�r ve her f�rsatta "�ver": Spinozac� olmadan filozof olunamaz... Spinoza erdemin simgesi de�il, ta kendisidir... Buna kar��n, Jena d�neminden ba�layarak Spinoza'y� ciddi bir takibat alt�nda tutar --ne yap�p edip bu tuhaf �l��de etkili ve sistemli d���nceyi altetmek, art�k onunla i�i bitirmek zorundad�r. Mant�k Bilimi'nin "�l��" ba�l�kl� b�l�m�nde b�t�n k�pr�leri att���na nihayet kanaat getirir: Bu adam�n "olumlulu�u" o kadar �l��s�zd�r ki, hi� bir �eyin "yads�nmas�na" olanak bile tan�mamaktad�r. Bu adam her yeri o kadar Tanr�yla doldurmaktad�r ki, insan�n �zg�rl��� gibisinden bir d���nceyi ta ba�tan yasaklamaktad�r. Nihayet, Spinozac� olmadan filozof filan olunamaz ama, Spinoza'yla kal�rsak "modern" olamay�z...
</p><p>Spinoza g�n�m�z d���nce d�nyas�n�n i�ine bir kez daha do�maktad�r: �nce, Merleau-Ponty'nin deyimiyle "ufak ak�lc�l�k" gelene�i hat�rlar onu*. Sonra Nietzsche, d���ncelerinin b�t�n �nemli noktalar�nda asl�nda bunca y�ld�r Spinozac� olmu� oldu�unu itiraf eder. Ard�ndan, Althusser (ve ard�l� Macherey) Marx i�in (daha do�rusu Marksizmi 'Hegelci diyalektikten ar�nd�rmak' i�in) �nl� "dola�mas�n�" Spinoza g�zergah�ndan ge�irir. Toni Negri gibi bir "�talyan Marksisti" Spinoza'y� yaln�zca bir "dola�ma arac�" olarak de�il, "vah�etin bir �a�r�s�", devrimci �iddetin doru�u olarak onaylar. Son olarak Deleuze, Spinoza'n�n "t�m filozoflar�n h�k�mdar�" oldu�unu yazar --hayat� ve eseri felsefeler aras�nda bir felsefe de�il, felsefe ad� verilen �eyin ta kendisidir...
</p><p>Felsefe ve Anekdot
</p><p>Hayat�n� anlat�rken Spinoza'n�n anekdotlar�ndan bahsedip durduk. Bir filozof i�in "ya�am�yk�s�" pek bir �ey vermeyecektir. Bir yazar ya da sanat��y� kavramak i�in gerekli boyutlardan biri olabilen ya�am�yk�s�, genel olarak filozoflar hakk�nda pek bir �ey anlatmaz bize. Filozoflar i�in, bize b�rakt�klar� anekdotlar �nemlidir. S�zgelimi Platon, Syracusa tiran� taraf�ndan defedilir; Herakleitos da�a �ekiyerek tap�nakta �ocuklarla oyuna dalar; Empedokles kendini Etna yanarda��na atar... �imdi bir Spinoza anekdotu daha... Spinoza'n�n "�zel" dostlar �evresinden, biyografisinin yazar� d���n�r Tschirnhaus anlat�yor: Spinoza'y� bir g�n �r�mcek a�lar�na sinekler at�p, nas�l hayatlar� i�in �l�m�ne m�cadele ettiklerini seyrederek �ocuk gibi kahkahalarla g�lerken yakalad�m... Bu anekdot, Spinoza adl�, 17. y�zy�l�n "d�nek Yahudi", "lanetli" filozofunun portresinin ana �izgilerini g�zlerimiz �n�nde kurmaktad�r: Hayat, her �eyin varl���n� s�rd�rmek i�in belirsizce ve sonsuzca harcanan bir �aban�n (conatus ad�n� verir bu �abaya) s�regidi�idir... Yani sonsuzca bir ak��... Tschirnhaus'un bahsetti�i �ocuklu�u bu d���n�r�n inan�lmaz g��teki d���ncesinin temel unsuru haline getiren i�te bu �zelli�i, yani do�ada mutlak bir masumiyeti varsaymas�yd�. Bize belki bir "zalimlik" belirtisi olarak g�r�nebilecek bu anekdot, Ethica yazar�n�n as�rlar �ncesinden bize g�nderdi�i bir mesajd�r asl�nda: Ya�am hi� bir surette "iyilik" ve "k�t�l�k" terimleriyle sorgulanamaz. Hayat s�rer... Ya�am�n �z�, ama�s�zca ve belirsizce s�regitmesidir.
</p><p>Ayn� anekdot, Ethica'ya ikinci bir anahtar sunar: Hayat, ka��n�lmaz bir m�cadele, bir kavga, zorunlu ve cebri bir ak��t�r. Bu ak�� �zerinde Tanr�lar bile birbirlerini yemektedirler (Almanlar�n Tanr�s� Osmanl�lar�n Tanr�s�n� "yiyecektir")... Ve biz, sap�na kadar "do�an�n i�indeki" varl�klar olarak, bu cehennemi ak��a mahk�m g�r�n�yoruz... Din sava�lar�ndan y�rtabilirsek, belki de iktidar�n� yeniden kuracak bir despotun egemenli�i alt�na d��ece�iz.
</p><p>Durum, Spinoza'n�n "felsefi kavramlar�n�n" i�leyi�i a��s�ndan da pek i� a��c� g�r�nmemektedir �imdilik: Biz fikirlerimize bile sahip de�iliz... Aksine fikirlerimiz hep ba��m�za gelen �eylerdir. Bu durumu Spinoza Eti�inin ikinci kitab�n�n hemen ba�lar�nda teyit eder: Fikirler bir taraftan "nesnel bir ger�ekli�e" sahiptirler --yani "bir �eyleri temsil ederler"... Ama �te yandan, her zaman herhangi bir fikre dair bir "fikir" de olu�turabilecek yarat�klar oldu�umuz i�in, fikirler birer "�ey"dirler ve gelip bize �arp�p ge�erler... �nsanl�k halinin �nemli bir k�sm�n�, fikirlerin birbirini kovalay�p durmas�, birbirlerini destekleyip reddetmesi ya�ant�lar� olu�turmaktad�r.
</p><p>Spinoza hi� bir zaman �u soruyu sormaks�z�n herhangi bir d���nce �retmemi�tir: Peki bunlarla ne yapaca��z? Felsefesi derinden derine pratiktir, b�t�n �rnekler g�nl�k hayata dairdir; hayatt�r... Ama hayatta size daha da k�t� gibi gelecek bir hakikat daha vard�r. Fikirler bizde olurlar ve birbirlerini kovalay�p dururlar --elden hep ka�arlar... Ama, herbiri bir "�ey" de oldu�u i�in, onlar�n "yetkinli�inden", Spinoza'n�n deyi�iyle "varolu� g�c�nden" de bahsetmeliyiz. Bu mesele Spinoza felsefesinin anahtar�d�r --bunu anlarsan�z her �eyi anlam��s�n�z demektir: Sonlu bir varl��a dair bir fikir olarak "�r�mcek" fikri, sonsuz bir varl���n fikri olarak "Tanr�" fikrinden sonsuzca daha az yetkindir, varolma ve etkileme kudreti sonsuzca daha azd�r... B�yle bir �eyi (yani fikirlerin birbirlerinden farkl� kuvvetlere sahip olduklar�n�) anlarsan�z Spinozac�s�n�z demektir.
</p><p>O zaman art�k Spinoza'n�n "duygulan��lar" ��retisine ge�ebilirsiniz. Burada Spinoza bize bir �ey hat�rlatacakt�r: Bizde yaln�zca fikirler birbirlerini kovalamakla kalmazlar; ayn� zamanda bu fikirlerin herbirine tekab�l eden, onlar taraf�ndan belirlenen "ruh halleri" de uyan�r. Sokakta y�r�rken hi� sevmedi�im Ahmet ile kar��la�t�m. Bende elbette onu temsil eden bir "Ahmet fikri" olu�tu. Ama yaln�zca bununla kalm�yor hi� bir �ey. K�t� bir duygu, ya da izlenim, Ahmet ile kar��la�mak beni mutsuzla�t�rd�, �zd�... Sonra pek sevdi�im birisiyle, Mehmet ile kar��la��yorum... Seviniyorum... Demek ki, fikirler yaln�zca farkl� kuvvetlere sahip olmakla kalm�yorlar, ayn� zamanda, Spinoza'n�n deyi�iyle "belirledikleri" "duygulan��lar" da s�rekli bir de�i�im hali yarat�yor.... Bir hale daha mahk�m g�r�n�yoruz: Sevin�-�z�nt�-sevin�-�z�nt�... i�te hayat budur: Sevin� ile �z�nt� duygulan��lar�n�n, fikirler taraf�ndan belirlenmi� olarak, devaml� birbirlerini takip edi�i.... Bu evrensel insanl�k durumunu Spinoza "fluctuatio animi", ruhun dalgalan��lar� terimiyle ifade ediyor...
</p><p>Bir "fikir" (idea) nedir? Bir "duygulan��" (affectus) nedir? Evet, bir fikir iki belirlenime sahiptir: Bir taraftan bir �eyi "temsil" etmektedir, �te taraftan kendisi de bir "�ey"dir... Bir duygulan�� ise, �nce bir "�ey"dir, sonra da, ikinci �zelli�i, fikrin aksine o, "hi�bir �eyi temsil etmeyen" bir d���nme tarz�d�r. Yani �u: Biz bir �eyleri kendimize "temsil etmekle" yetinmeyen varl�klar�z. Ayn� zamanda o �eylerden etkileniyoruz --onlara k�z�yoruz, onlar� seviyoruz, umutlar�m�z� ba�l�yoruz, �fkeleniyorz, onlardan nefret ediyoruz, korkuyoruz, kurtar�c�lar�m�z olarak onlara sar�l�yoruz... �nsanl�k halinin bir g�r�n�m� daha...
</p><p>Unutmayal�m: Her duygulan�� bir fikre sahip olmay� varsaymaktad�r. Ba�ka bir deyi�le Spinoza bize, sevmek i�in sevilecek bir �eyin fikrinin, ister bir imge olarak, isterse kavram olarak bizde bulunmas� gerekti�ini anlamak istemektedir. �eftali severim. A�z�m�n suyu akar. Ama "�eftali" fikrinin bende �nceden bulunmas� gerekir... Sokakta eski sevgilimle kar��la�mak beni �zer. Ama �nce onunla bir sevgili hayat� ya�am�� olmam, ve bu hayat�n bir dramla sona ermi� olmas� gerekir --�zg�n�m...
</p><p>Spinoza o kadar "g�nl�k hayat" i�indedir ki, onu okuyup "anlayamad�m" demek insan�n d���nme g�c�n�n ne kadar �rselendi�ini d��a vuracak kadar b�y�k bir felakettir. Bir Hegel'i "anlayamaman�z" sizin i�in art� bir puan olabilir. Hi� de�ilse "olumsuzun" y�celtildi�i, nefret edilesi ve Nietzsche'nin deyimiyle adam� "tarihin tekne kaz�nt�s�" haline getiren bir duygudan kendinizi --bilmeden de olsa-- kurtarm�� olursunuz. Oysa Spinoza felsefesinin i�leyi� tarz�, onun mutlaka kavran�r olmas�nda yatar. B�yle bir felsefenin kavranamamas� demek, d���nememek anlam�na gelir. Bunun nedeni, Spinoza'n�n d���nmeyi �ok geni� bir anlam�yla ele almas�d�r: Varolu�un s�fatlar�ndan biri olarak d���nce... Bu ne demektir? A��k�a s�ylemek gerekirse, Spinoza'da d���nce ya da genel olarak fikir denilen �ey, varolan �eylerin bir �zelli�idir, onlar� kavrayan varl���n yani Descartes'�n Cogito'sunun bir ayr�cal��� de�ildir. Her cismin, �u kibrit kutusunun bile bir "fikri" vard�r. O, yaln�zca insandan farkl� olarak bu fikri "bilin�" alan�na ta��maz. Ba�ka bir deyi�le, kendi hakk�nda bilin� sahibi de�ildir. Oysa insan, belki de ne yaz�k ki diyece�iz, kendi hakk�nda bir "fikir" sahibidir.
</p><p>Bu noktaya kadar Spinoza'y� herkes gibi d���n�r halde buluruz: �nsan bilin�li, ak�l sahibi bir varl�k olarak, kibritlere ya da hayvanlara g�re "�st�nd�r". Ancak �ok ge�meden, Spinoza'n�n bak�� a��s�ndan, insan�n tam da "bilin� sahibi" oldu�u i�in belki de en d��k�n, en �anss�z varl�klar aras�nda yer alabilece�ini de anlar�z. ��nk� insan "mutsuz" olabilmesinin ko�ullar�n� alabildi�ine abartm�� bir varl�k t�r�d�r. "Ayr�cal�kl�" oldu�unu d���nd���m�z ya�am alanlar� (fark�ndal�k, alg�lama �st�nl��� ve as�l �nemlisi "d���nen bir varl�k olmas�") hi� de �yle, a priori "mutluluk �anslar�" sunuyor de�ildir ona. ��nk� ger�ekten de, Spinoza'n�n tasvir etti�i korkun� bir d�ng�n�n g�be�inde ya�amaktad�r: Fikirleri vard�r ve bu fikirler zorunlu olarak baz� duygu hallerini belirlerler. Bu duygu halleri ise, asla kurtulamayacak gibi g�r�nd���m�z bir kaderin, sevin�-keder-sevin�-keder ard���kl���n�n anl�k d��avurumlar�ndan ba�ka bir �ey de�ildir.
</p><p>Spinoza felsefesinin muazzam zerafeti i�e tam da bu noktada belirir. Evet, "d��k�n" ruhlar�z biz. En kolayc� bir umudun pe�ine d��ebildi�imiz gibi, en sapk�n, en tahakk�mc� tiranl�k tarzlar�n�n bile bizi rahat ettirece�ine inanabilir, boyun e�eriz. Boyun e�mek �zere muazzam karma��kl��a sahip makinalar ve sistemler yaratm���zd�r: Din bunlar�n en yal�n�, dolay�s�yla en namuslusudur. ��te Spinoza'n�n insan� kan�n� donduracak sorusu --Tanr� ne i�e yarar?
</p><p>Tanr� m�?
</p><p>Ola�an dindar zihniyet kadar Tanr�bilimsel d���nce de "Tanr�"y� bir "kullan�m de�eri"ne sahip k�ld��� �l��de Spinoza'n�n Tanr� fikrini "pratik felsefe"nin temel dayana�� haline getirmesi su�lanabilir bir giri�im de�ildir. Spinoza, t�pk� bir R�nesans ressam�n�n yapt��� gibi, hep ilahiyattan, tanr�sall�ktan ve dinsel-metafizik temalardan bahsedip durur. Ama ne kadar bahsederse, o kadar fazla "tanr�tan�mazl�kla" su�lanm�� olmas� bize onun felsefesinin anahtarlar�ndan birini kazand�racakt�r. Nas�l R�nesans resmi, "insanlar�n yoksul d�nyas�"n�n sunabilece�i temalarla asla ger�ekle�tiremeyece�i bir �zg�r formlar, temalar, renkler ve perspektifler �o�ullu�u d�nyas�n� serbest k�labilmek amac�yla ilahi temalar� yeniden ve yeniden kurgulay�p durduysa, Spinoza da, pratik felsefenin tek amac� olan "en �st�n k�vanc�" serbest k�labilmek i�in Tanr�'y� kullanacakt�r. Ama asla "uhrevi dinlerin" insan-g�r�nt�s� ta��yan Tanr�'s�, ya da mistisizmin vahdet tanr�s� olarak de�il, b�t�n �okluklar�n toplam� ve birli�i olarak sonsuz ve ebedi tanr�s� olarak. Art�k Tanr� ne dinsel ya da ahlaki sorumlulu�un hesap sorucu mercii olarak Tanr�d�r, ne de genel olarak filozoflar�n, �zel olarak da Descartes gibi d���n�rlerin "felsefi" tanr�s�d�r. Spinoza'da Tanr�'n�n "pratik kullan�m�" ��yledir: Yaradan olarak d�nyan�n d���nda olmayan, ezeli-ebedi bir sonsuzlu�un, yani sonsuzca s�fatlanm�� t�z�n ifadesi olarak Tanr�. Tanr� varsay�lan bir varl�k de�ildir; uygulamaya konulan bir varl�kt�r --sonsuzun varl�k tarz�...
</p><p>Tanr�n�n kullan�m�n�n birinci anahtar�, Ethica'n�n ikinci kitab�nda Spinoza "fikirlerin birbirini takip edi�i" �zerinde konu�maya ba�lad���nda elde edilir: Simmel'in modern kentli d�nyas�nda oldu�u gibi, bizde fikirler hep birbirlerini takip ederler: Birbirlerini kovalarlar, yok ederler ya da aksine g��lendirip desteklerler. Bu, g�nl�k, ola�an, herkesin bildi�i bir "insanl�k halidir". Biz s�rekli olarak fikirlerin bombard�man� alt�nday�z. Sokakta y�r�rken, Ahmet ile kar��la�t���m�zda i�te bir "Ahmet fikri" ve ard�ndan gelen bir dizi �a�r���m... Biraz ilerde Mehmet ile kar��la�t���mda, i�te bir "Mehmet fikri" ve onun �a�r���mlar�... Sabahleyin, alacakaranl��� geride b�rakarak y�kselen g�ne�, ve onun "fikri", ��leyin daha yak�c� bir g�ne�in "fikri" ve onun ak�amleyin �ekip gidi�i... Spinoza'da bir "fikir" nedir �yleyse? "Herhangi bir �eyi temsil eden bir d���nme tarz�"d�r. Ve bir �eyi temsil etti�i �l��de bir fikrin �nesnel ger�ekli�i' vard�r. Bu kadar g�ndelik hayata ait bir halden Spinoza, yo�un bir kuramsal s��ramayla (formaliter) bamba�ka bir d�nyaya, bol bol Tanr�'dan, sonsuzluktan, ebediyetten bahsedece�i o a��r, felsefi d�nyaya nas�l ge�er? �ok basit: Bir fikrin nesnel ger�ekli�i onun bir �eyi temsil etmesi bak�m�ndand�r. Ama ben her zaman bir fikrin de fikrini, bir fikri de temsil eden bir fikri olu�turabilirim. �yleyse bir fikir de "kendinde" bir "�ey"dir... T�pk� bir cisim gibi... Spinoza, bir "�ey" olarak fikrin ger�ekli�ine "fikrin bi�imsel ger�ekli�i" demektedir. Ve fikrin "bi�imsel ger�ekli�i"nden bahsetmeye ba�lad���m�z andan itibaren i�in b�t�n g�r�n�m� de�i�ir: Spinoza, her "�ey" gibi, fikirlerin de "yetkinli�inden" ya da "varolma kudretinden" s�z etmeye ba�lar --sonlu bir varl���n fikri olarak �r�mcek fikrinin "bi�imsel ger�ekli�i" elbette sonsuz ve ezeli-ebedi bir varl��a dair olu�turulmu� Tanr� fikrinden sonsuz derecede daha az bir varolma kudreti, yetkinli�i ve g�c� vard�r. Fikirler zihinde (mens) belli bir kuvvet uygulamaktan asla geri kalmazlar.
</p><p>Spinoza, sonra yine g�ndelik ya�ama d�ner: Bizde yaln�zca hem kendileri farkl� kuvvetler uygulayan "�eyler" olan, hem de "�eyleri temsil eden" fikirler yoktur.
</p><p>Tutkularla ger�ekle�tirilebilecek her �ey ak�l yoluyla da ger�ekle�tirilebilir. Spinoza, Hollanda'n�n bu "d�nek" Yahudi d���n�r�, felsefe d�nyas�na Alman Romantiklerince (Lessing, Goethe vs.) yeniden davet edildi�i zaman bu form�l de esas de�erine kavu�uyordu: Sturm und Drang'�n a��r�l�klar�ndan art�k b�km�� olan Goethe ile Lessing, ancak onun felsefesinde "ak�l" ile "tutkular" ve "duygular" d�nyas� aras�nda bir dolay�m �ans� bulunabildi�ini farkettiler. Protestanl��� Bat� felsefesine yeniden kodlamay� ba�aran Kant ve �zellikle Hegel yeti�ip bu �ok �zg�n "Spinoza etkisi"nin hakk�ndan gelinceye kadar, Spinoza'n�n form�l� yer yer bir �iir ilham� bile olu�turabilmi�ti. Bug�n, klasik felsefe terimlerinin ve metafizi�in a��r ele�tirilere tabi tutuldu�u ortamda Spinoza'y� ikinci bir kez daha davet edebiliyorsak, s�z konusu form�le verilen Romantik anlam�n �tesine ta�mam�z gerekiyor: Spinoza felsefesi "tutkular�n" yerine "ak�l" vaazeden bir felsefe de�ildir. �nsanlar�n "akl�n buyru�una g�re davranacaklar�" umudunu Ethica'da form�le eder etmez ard�nda b�rak�r. Yine de bizi "olabilirliklerin", "gizil g��lerin" alan�na mahk�m etmeden yapar bunu. Ne eksik ne de fazla, Spinoza felsefesi tam tam�na "pratik" nitelikli bir felsefedir: Bu y�zden, bir dizi form�l�n, tan�m�n, kan�tlaman�n ve �nermenin s�ralan�p durdu�u "more geometrico", yani "geometrik d�zene uygun olarak g�sterilmi�" sunu� y�ntemi...
</p><p>Etika'n�n Tekni�i
</p><p>Ethica'y� okumaya giri�mekte baz� kolayl�klar� sunmak zorunday�z �imdi. �zellikle ikinci b�l�m�n ba��nda Spinoza, tart��mas�n�n kavranabilmesi i�in �ok �nemli olan baz� ayr�mlar� ortaya atmaya giri�ir: "Fikirlerden" (idea) bahseder. Buna ba�l� olarak, bu fikirlerin tekab�l ettikleri "bedenlerden" ya da "cisimlerden" (corpora) bahseder. Bahsetti�i ���nc� bir �ey de "duygulan��lar"d�r (affectus). �nce Spinoza i�in bir "fikrin" ne oldu�una bakal�m. �lk nokta Spinoza i�in "fikrin nesnel ger�ekli�i"nin ne anlama geldi�ini yakalamakt�r. 17. y�zy�la kadar, unutulmamal� ki bir filozof "nesnel ger�eklikten" bahsetti�i zaman bundan "bir �eyi temsil eden fikrin" ger�ekli�ini anlamaktad�r. Bir "��gen fikri" ��geni temsil etti�i �l��de "nesnel ger�ekli�e" sahiptir. Nesnel ger�eklik bir fikrin temsil etti�i �eyle olan ili�kisi demektir.
</p><p>* Merleau-Ponty Spinoza'n�n muhte�em masumiyetinin hakk�n� verenler aras�nda ilktir: Spinoza, Descartes ve Leibniz, "b�y�k ak�lc�l���n" adamlar�d�rlar --"olumlu bir sonsuzlu�u" seyrederler ve �ocuklar kadar b�y�k bir mutlulukla, yeni yeni ortaya ��kmaya ba�layan "bilimler" ile "metafizik tinin" aras�n�, hi� birisini �rselemeden bulmay� ba�ar�rlar (bkz. M. Merleau-Ponty, "Introduction", <i>Les Philosophes celebres</i>.)</p></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="3" style="height:30px;" bgcolor="#FFFFFF"><img src="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/leer.gif" width="1" height="30" alt=""></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="3" style="height:20px;" bgcolor="#FFFFFF"><table width="900" height="100%" border="0" cellpadding="0">
<tbody><tr><td colspan="2">
<img src="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/nav_alt.png" width="851px" height="10">
</td></tr>
<tr>
<td width="424">
</td>
<td width="425"><table border="0" cellpadding="0" cellspacing="0"><tbody><tr><td><img src="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/navbar.gif" alt=""></td><td> <a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96id=5,9,0,0,1,0.html" title="arama">arama</a> </td><td><img src="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/navbar.gif" alt=""></td><td> <a href="https://www.korotonomedya.net/kor/rss.php%EF%B9%96all.rss" target="_blank">rss-feed</a> </td><td><img src="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/navbar.gif" alt=""></td><td> <a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96id=0,5,0,0,1,0.html" title="bize yaz�n">bize yaz�n</a> </td><td><img src="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/navbar.gif" alt=""></td><td> <a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96id=5,8,0,0,1,0.html" title="site haritas�">harita metot</a> </td><td><img src="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/navbar.gif" alt=""></td><td> <a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96en.html">ENGLISH</a> </td></tr></tbody></table></td>
</tr>
</tbody></table></td>
</tr>
</tbody></table>
</body></html>
|
