diff options
| author | Alber <alber@edu.wll.im> | 2024-01-30 19:14:36 +0000 |
|---|---|---|
| committer | Alber <alber@edu.wll.im> | 2024-01-30 19:14:36 +0000 |
| commit | 851311504c6effefabbe7a21671c8f2ef2a71581 (patch) | |
| tree | 62ede9215a46d0e163b0ec3bcb82934dc17f0b97 /u | |
| parent | b6e61c003b8041a4a9a4c8e982b2db730905c279 (diff) | |
Edit: /library/ulus-baker-kullanisli-bir-felsefe-spinozacilik #41
* 2024-01-30T19:14:31
spojsdja
-- alber
Diffstat (limited to 'u')
| -rw-r--r-- | u/ub/ulus-baker-kullanisli-bir-felsefe-spinozacilik.muse | 377 |
1 files changed, 202 insertions, 175 deletions
diff --git a/u/ub/ulus-baker-kullanisli-bir-felsefe-spinozacilik.muse b/u/ub/ulus-baker-kullanisli-bir-felsefe-spinozacilik.muse index 2d37c45..5872944 100644 --- a/u/ub/ulus-baker-kullanisli-bir-felsefe-spinozacilik.muse +++ b/u/ub/ulus-baker-kullanisli-bir-felsefe-spinozacilik.muse @@ -1,176 +1,203 @@ -<!DOCTYPE html PUBLIC "-//W3C//DTD HTML 4.01 Transitional//EN"> -<!-- saved from url=(0074)https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96id=21,140,0,0,1,0.html --> -<html><head><meta http-equiv="Content-Type" content="text/html; charset=windows-1254"> -<title>K�rotonomedya | ulus baker | Kullan��l� Bir Felsefe: Spinozac�l�k</title> - -<script src="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/frontend.js.indir" type="text/javascript"></script> -<link rel="stylesheet" type="text/css" href="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/frontend.css"> - -<meta name="keywords" content="Spinoza"> - -</head> - -<body text="#000000" link="#00FF00" vlink="#CC0000" alink="#FF0000" style="margin:0px 0px 0px 0px;"> -<table border="0" cellspacing="0" cellpadding="0" width="900" bgcolor="#FFFFFF" align="center"> -<tbody><tr> -<td colspan="3" style="height:60px;" bgcolor="#FFFFFF"><table width="850" height="100%" border="0" cellpadding="0"> - <tbody><tr> - <td width="374" align="left"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96gundem.html"><img src="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/logo_01.gif" alt="" border="0"></a></td> - <td width="354" align="right"><a href="http://www.birgun.net/politics_index.php?news_code=1284293626&year=2010&month=09&day=12" target="_blank"><img src="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/kor_5.gif" alt=""></a></td> - </tr> - <tr><td colspan="2"><img src="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/nav_alt.png" width="851px" height="10"></td> - </tr> - <tr align="left"> - <td width="300"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96index.html">k�rotonomedya</a> <span class="breadcrumb_spacer">></span> <a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96tr.html">t�rk�e</a> <span class="breadcrumb_spacer">></span> ulus baker</td> - </tr> -</tbody></table></td> -</tr> -<tr> -<td colspan="3" style="height:30px;" bgcolor="#FFFFFF"><img src="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/leer.gif" width="1" height="30" alt=""></td> -</tr> -<tr> -<td valign="top" width="200" bgcolor="#FFFFFF"><table width="100%" border="0" cellspacing="5" cellpadding="0"> - <tbody><tr> - <td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96gundem.html">g�ndem</a></span></div></td> - <td width="1" bgcolor="#999999"> </td> - </tr> - <tr> - <td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96lecume_des_jours.html">l'�cume des jours</a></span></div></td> - <td width="1" bgcolor="#999999"> </td> - </tr> - <tr> - <td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96on_the_common.html">on the common</a></span></div></td> - <td width="1" bgcolor="#999999"> </td> - </tr> - <tr> - <td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96ulusun_ardindan.html">ulus'un ard�ndan </a></span></div></td> - <td width="1" bgcolor="#999999"> </td> - </tr> - <tr> - <td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96ulus_baker.html">ulus baker yaz�lar� </a></span></div></td> - <td width="1" bgcolor="#999999"> </td> - </tr> - - <tr> - <td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96theoria.html">theoria</a></span></div></td> - <td width="1" bgcolor="#999999"> </td> - </tr> - <tr> - <td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96otonomi.html">otonomi</a></span></div></td> - <td width="1" bgcolor="#999999"> </td> - </tr> - <tr> - <td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96spinozism.html">spinozism</a></span></div></td> - <td width="1" bgcolor="#999999"> </td> - </tr> - <tr> - <td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96vertoviana.html">vertoviana</a></span></div></td> - <td width="1" bgcolor="#999999"> </td> - </tr> - <tr> - <td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96chiapas.html">chiapas</a></span></div></td> - <td width="1" bgcolor="#999999"> </td> - </tr> - <tr> - <td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96pdf.html">pdf ar�ivi</a></span></div></td> - <td width="1" bgcolor="#999999"> </td> - </tr> - <tr> - <td><div align="right" class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96yakinliklar.html">yak�nl�klar</a></div></td> - <td bgcolor="#999999"> </td> - </tr> - <tr> - <td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96hakkimizda.html">hakk�m�zda</a><br> - - </span></div></td> - <td width="1" bgcolor="#999999"> </td> - </tr> - <tr> - <td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96yenilikler.html">yenilikler </a></span></div></td> - <td width="1" bgcolor="#999999"> </td> - </tr> - <tr> - <td><div align="right"><span class="links"><a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96id=5,8,0,0,1,0.html">harita metot</a><br> - - </span></div></td> - <td width="1" bgcolor="#999999"> </td> - </tr> -<tr height="10"><td> </td></tr> -<tr> <td width="375" align="left"><form action="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96id=5,9,0,0,1,0.html" method="post"> -<input type="text" name="search_input_field" size="20" maxlength="250" value="" style="font: -normal 11px/11px sans-serif; border: solid 1px #000; -background: #fff; padding: 2px; color: #000;"> -<input type="submit" value="Arama" style="font-size:10px;"> -</form></td></tr> - </tbody></table></td> -<td valign="top" width="20" bgcolor="#FFFFFF"><img src="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/leer.gif" width="20" height="1" alt=""></td> -<td valign="top" width="730" bgcolor="#FFFFFF"><a name="jump140"></a><h1>Kullan��l� Bir Felsefe: Spinozac�l�k</h1><h3>Ulus Baker</h3><p>Bir Hayat - -</p><p>Spinoza, �a�da� yorumcular�ndan Antonio Negri'nin yazd��� gibi �a��n�n bir "anomali"sidir. �stelik, 17. y�zy�l Hollanda's� gibi bir ba�ka anomalinin i�inde ya�amaktad�r -- din sava�lar�yla ve despotik-merkantilist rejimlerin iktidarlar� alt�nda sars�lan Avrupa'n�n "en �zg�r", dolay�s�yla en ho�g�r�l� diyar�... Spinoza, ���nc� kez de anomalidir --o d�nemin Amsterdam'�nda, bir ka� ku�akl�k bir ge�mi�e sahip, muhtemelen ya �spanyol ya da Portekiz g��meni bir Yahudi ailesine do�mu�tur. �ok de�il 23 ya��nda, dinsel ve ticari e�itim ald��� sinagog mektebinden, dahas� cemaatten ve hayattan ihra� edilir. Ba��ndan ge�en bir aforozdur --ve korkun�tur, ��nk� hi� bir Yahudi genci, "do�al bir t�ccar" olarak, onunla herhangi bir ticari ili�kiye giremeyecek, sokakta ona d�rt metreden fazla yakla�mayacak, yazd��� hi�bir �eyi okumaya kalk��mayacakt�r. Art�k yaln�zd�r --Avrupa'n�n en "�zg�r" ve "ho�g�r�l�" �lkesi Hollanda'n�n sundu�u burjuva �anslar�n� tadabilen gruplardan Kolejlilere (Collegiantes) yakla��r �nce; ard�ndan da Descartes felsefesinden etkilenen baz� entellekt�el �evrelere... Amsterdam'�, �zellikle bir Yahudi fanatik taraf�ndan u�rad��� han�erli sald�r�n�n ard�ndan terketmi�tir --s�ylendi�i kadar�yla, "ho�g�r�s�zl���n ne mene bir �ey oldu�unu" hep hat�rda tutabilmek i�in, han�erle y�rt�lm�� mantosunu da yan�nda ta��yarak. Tek ge�im kayna�� ��rencilik y�llar�nda e�itimini ald��� "mercek yontuculu�udur". Seyyard�r ve pansiyon benzeri yerlerde ya�amaktad�r. Bir d�nem kendisini korumas� alt�na alan Van der Ende adl� bir Protestan esnaf ve d���n�r�n k�z� Margerita'ya tutulmu� oldu�u s�yleniyor. Bu konular olduk�a kar���kt�r ama Spinoza yine ki�ili�ine uygun bir anekdot vermektedir bize: Evlenmek �zere k�z�n babas� ondan H�ristiyanl��� se�mesini talep etmi�, o ise reddetmi�tir... Olay�n "ger�ek" olmas� pek muhtemel de�ildir, ama Spinoza'n�n �z ya�am�yk�s�n�n temel bir �zelli�ini d��avurmaktad�r: Ba��ms�zl�k ve zihinsel �zerklik... Asosyal biri asla olmad��� i�in, yava� yava�, kendi d���ncelerini yayabildi�i bir dostlar ortam� olu�ur �evresinde --her meslekten, tiynetten, dinden ve dilden insanlar; hekimler, esnaflar, zanaatkarlar, d���n�rler, matematik�iler, t�ccarlar... D���nceleri yava� yava� geli�meye ve yetkinle�meye ba�lam��t�r --Descartes felsefesini tart��t��� K�sa �al��ma's� ile �lkeler'i... Ard�ndan, Ethica's�n� yazmak �zere yar�m b�rakaca�� De Emendatione Intellectus (Zihnin Tamirat� �st�ne) adl� kitab�... Bu kitaplar "kamuya a��k" k�l�nmazlar --bilindi�i gibi, sahte adla yay�nlanm�� Tractatus Theologicus Politicus'undan (Tanr�bilimsel ve Siyasal Otorite �st�ne �al��ma) ba�ka hi� bir kitab� sa�l���nda yay�nlanmad�. �al��malar�, yine de "dostlar�n�n mal�d�r." Yava� yava� �n kazanmaya ba�lar. D���nceleri Avrupa �l�ekli yay�lmakta ve lanetlenmektedir. O s�ralar Prusya Elekt�r�'n�n �niversitesinde, �zel hoca olarak ve iyi bir para kar��l���nda ders verme �zere bir davet al�r: Bir Spinoza anekdotu daha --elekt�r�n dan��man� Fabritius, "de�erli bay Spinoza"n�n "kamusal olarak kurulmu� d�zene ve resmi kamusal dine ayk�r� d��en ��retilere" ra�bet etmeyece�inden "emindir". Spinoza ise nazik cevab�nda teklifi reddederken anla��lan bundan hi� de "emin" de�ildir: "Majestelerinin 'kamusal olarak kurulu' ��retilerinin "s�n�rlar�n�n" nereye kadar d���nmesine izin verece�inden, "kamusal olarak ders vermesinin" kendisini adad��� d���nme ve felsefe �abas�ndan ne �l��de feragat etmesini gerektirece�inden asla "emin" de�ildir. �kincisi, anla��lan Elekt�r hazretleri Spinoza'n�n d���ncelerinin "gelecekte ne olaca��n�" daha �imdiden "bilmektedirler". Bu y�zden kalk�p gelmesine gerek yoktur. Son olarak, "g�r��lerini ve ��retilerini yayma �ans�" kendine tan�nd��� i�in verdi�i dersler kar��l���nda para almas� hi� de yak���k almaz. ��rencilerinden para almamas� gerekir bir ��retmenin, aksine onlara para vermelidir... Ve Spinoza'n�n cebi her zaman delik olmu�tur... - -</p><p>Yaln�zca dostlar�yla payla�t��� yaln�zl���n� s�rd�r�r... Ana kitab� Ethica's�n� bitirir... Bir ara casuslukla su�lan�r. Leibniz taraf�ndan ziyaret edilir ve ona Ethica's�n�n bir n�shas�n� verir. �leride Leibniz Spinoza'y� ziyareti konusunda sorguland���nda "onun neler yapt���n� denetlemek amac�yla" b�yle bir ziyaret yapt���n� s�yleyecektir. Koruyucular� De Witt karde�ler, isyanc� bir g�ruh taraf�ndan sokakta paraland��� zaman ilk ve son kez "so�ukkanl�l���n� kaybederek" sokaklara f�rlay�p ba��r�p k�fretmeye ba�lar. Evine d�nmeye, pansiyon sahibi taraf�ndan zorlukla ikna edilir... - -</p><p>1774 y�l�nda aniden veremden ya da muhtemel bir akci�er hastal���ndan (cam yontma zanaat�n�n bir miras�) �ld���nde geriye belirsiz miktarda yay�nlanmam�� yaz�, kitap ve mektup b�rakm��t�r. Dostlar� bunlar�n bir k�sm�n� azar azar yay�nlayarak onun "k�t� �n�ne" katk�da bulunurlar --Leibniz Spinozac�l��� yok etmek i�in elinden geleni yaparken, Locke, Hume gibi d���n�rler de dahil olmak �zere hemen herkes onu lanetlemekte a��z birli�i i�indedirler. Bayle Felsefe S�zl���'ndeki Spinoza makalesinde son ve kesin darbeyi vurur: Spinoza, bir as�r boyunca art�k "�zerinde d���n�lmemesi", "hat�rlanmamas�" gereken bir d���n�rd�r. - -</p><p>18. y�zy�l�n sonlar�nda Alman Romantikleri Spinoza'y� yeniden "ke�federler": Lessing, �zellikle de Goethe... Spinoza evrensel bir uyumun d�nyas�d�r art�k --Sturm und Drang'�n cehennemi gidi�at�ndan ve tinsel a��r�l�klar�ndan bunalan Romantiklerimiz, belli bir yanl�� anlama dozuyla, hayranl�k duyduklar� Spinoza'y� y�celtirler --ak�l ile duygular d�nyas� aras�ndaki uzla�man�n doruk noktas�, hi� de�ilse anahtar� olarak Spinozac�l�k... - -</p><p>Alman Romantiklerinin �a�da�� Hegel ise, onlardan farkl� olarak, iyice ikiy�zl�d�r. Spinoza'y� kabul etmi� g�r�n�r ve her f�rsatta "�ver": Spinozac� olmadan filozof olunamaz... Spinoza erdemin simgesi de�il, ta kendisidir... Buna kar��n, Jena d�neminden ba�layarak Spinoza'y� ciddi bir takibat alt�nda tutar --ne yap�p edip bu tuhaf �l��de etkili ve sistemli d���nceyi altetmek, art�k onunla i�i bitirmek zorundad�r. Mant�k Bilimi'nin "�l��" ba�l�kl� b�l�m�nde b�t�n k�pr�leri att���na nihayet kanaat getirir: Bu adam�n "olumlulu�u" o kadar �l��s�zd�r ki, hi� bir �eyin "yads�nmas�na" olanak bile tan�mamaktad�r. Bu adam her yeri o kadar Tanr�yla doldurmaktad�r ki, insan�n �zg�rl��� gibisinden bir d���nceyi ta ba�tan yasaklamaktad�r. Nihayet, Spinozac� olmadan filozof filan olunamaz ama, Spinoza'yla kal�rsak "modern" olamay�z... - -</p><p>Spinoza g�n�m�z d���nce d�nyas�n�n i�ine bir kez daha do�maktad�r: �nce, Merleau-Ponty'nin deyimiyle "ufak ak�lc�l�k" gelene�i hat�rlar onu*. Sonra Nietzsche, d���ncelerinin b�t�n �nemli noktalar�nda asl�nda bunca y�ld�r Spinozac� olmu� oldu�unu itiraf eder. Ard�ndan, Althusser (ve ard�l� Macherey) Marx i�in (daha do�rusu Marksizmi 'Hegelci diyalektikten ar�nd�rmak' i�in) �nl� "dola�mas�n�" Spinoza g�zergah�ndan ge�irir. Toni Negri gibi bir "�talyan Marksisti" Spinoza'y� yaln�zca bir "dola�ma arac�" olarak de�il, "vah�etin bir �a�r�s�", devrimci �iddetin doru�u olarak onaylar. Son olarak Deleuze, Spinoza'n�n "t�m filozoflar�n h�k�mdar�" oldu�unu yazar --hayat� ve eseri felsefeler aras�nda bir felsefe de�il, felsefe ad� verilen �eyin ta kendisidir... - -</p><p>Felsefe ve Anekdot - -</p><p>Hayat�n� anlat�rken Spinoza'n�n anekdotlar�ndan bahsedip durduk. Bir filozof i�in "ya�am�yk�s�" pek bir �ey vermeyecektir. Bir yazar ya da sanat��y� kavramak i�in gerekli boyutlardan biri olabilen ya�am�yk�s�, genel olarak filozoflar hakk�nda pek bir �ey anlatmaz bize. Filozoflar i�in, bize b�rakt�klar� anekdotlar �nemlidir. S�zgelimi Platon, Syracusa tiran� taraf�ndan defedilir; Herakleitos da�a �ekiyerek tap�nakta �ocuklarla oyuna dalar; Empedokles kendini Etna yanarda��na atar... �imdi bir Spinoza anekdotu daha... Spinoza'n�n "�zel" dostlar �evresinden, biyografisinin yazar� d���n�r Tschirnhaus anlat�yor: Spinoza'y� bir g�n �r�mcek a�lar�na sinekler at�p, nas�l hayatlar� i�in �l�m�ne m�cadele ettiklerini seyrederek �ocuk gibi kahkahalarla g�lerken yakalad�m... Bu anekdot, Spinoza adl�, 17. y�zy�l�n "d�nek Yahudi", "lanetli" filozofunun portresinin ana �izgilerini g�zlerimiz �n�nde kurmaktad�r: Hayat, her �eyin varl���n� s�rd�rmek i�in belirsizce ve sonsuzca harcanan bir �aban�n (conatus ad�n� verir bu �abaya) s�regidi�idir... Yani sonsuzca bir ak��... Tschirnhaus'un bahsetti�i �ocuklu�u bu d���n�r�n inan�lmaz g��teki d���ncesinin temel unsuru haline getiren i�te bu �zelli�i, yani do�ada mutlak bir masumiyeti varsaymas�yd�. Bize belki bir "zalimlik" belirtisi olarak g�r�nebilecek bu anekdot, Ethica yazar�n�n as�rlar �ncesinden bize g�nderdi�i bir mesajd�r asl�nda: Ya�am hi� bir surette "iyilik" ve "k�t�l�k" terimleriyle sorgulanamaz. Hayat s�rer... Ya�am�n �z�, ama�s�zca ve belirsizce s�regitmesidir. - -</p><p>Ayn� anekdot, Ethica'ya ikinci bir anahtar sunar: Hayat, ka��n�lmaz bir m�cadele, bir kavga, zorunlu ve cebri bir ak��t�r. Bu ak�� �zerinde Tanr�lar bile birbirlerini yemektedirler (Almanlar�n Tanr�s� Osmanl�lar�n Tanr�s�n� "yiyecektir")... Ve biz, sap�na kadar "do�an�n i�indeki" varl�klar olarak, bu cehennemi ak��a mahk�m g�r�n�yoruz... Din sava�lar�ndan y�rtabilirsek, belki de iktidar�n� yeniden kuracak bir despotun egemenli�i alt�na d��ece�iz. - -</p><p>Durum, Spinoza'n�n "felsefi kavramlar�n�n" i�leyi�i a��s�ndan da pek i� a��c� g�r�nmemektedir �imdilik: Biz fikirlerimize bile sahip de�iliz... Aksine fikirlerimiz hep ba��m�za gelen �eylerdir. Bu durumu Spinoza Eti�inin ikinci kitab�n�n hemen ba�lar�nda teyit eder: Fikirler bir taraftan "nesnel bir ger�ekli�e" sahiptirler --yani "bir �eyleri temsil ederler"... Ama �te yandan, her zaman herhangi bir fikre dair bir "fikir" de olu�turabilecek yarat�klar oldu�umuz i�in, fikirler birer "�ey"dirler ve gelip bize �arp�p ge�erler... �nsanl�k halinin �nemli bir k�sm�n�, fikirlerin birbirini kovalay�p durmas�, birbirlerini destekleyip reddetmesi ya�ant�lar� olu�turmaktad�r. - -</p><p>Spinoza hi� bir zaman �u soruyu sormaks�z�n herhangi bir d���nce �retmemi�tir: Peki bunlarla ne yapaca��z? Felsefesi derinden derine pratiktir, b�t�n �rnekler g�nl�k hayata dairdir; hayatt�r... Ama hayatta size daha da k�t� gibi gelecek bir hakikat daha vard�r. Fikirler bizde olurlar ve birbirlerini kovalay�p dururlar --elden hep ka�arlar... Ama, herbiri bir "�ey" de oldu�u i�in, onlar�n "yetkinli�inden", Spinoza'n�n deyi�iyle "varolu� g�c�nden" de bahsetmeliyiz. Bu mesele Spinoza felsefesinin anahtar�d�r --bunu anlarsan�z her �eyi anlam��s�n�z demektir: Sonlu bir varl��a dair bir fikir olarak "�r�mcek" fikri, sonsuz bir varl���n fikri olarak "Tanr�" fikrinden sonsuzca daha az yetkindir, varolma ve etkileme kudreti sonsuzca daha azd�r... B�yle bir �eyi (yani fikirlerin birbirlerinden farkl� kuvvetlere sahip olduklar�n�) anlarsan�z Spinozac�s�n�z demektir. - -</p><p>O zaman art�k Spinoza'n�n "duygulan��lar" ��retisine ge�ebilirsiniz. Burada Spinoza bize bir �ey hat�rlatacakt�r: Bizde yaln�zca fikirler birbirlerini kovalamakla kalmazlar; ayn� zamanda bu fikirlerin herbirine tekab�l eden, onlar taraf�ndan belirlenen "ruh halleri" de uyan�r. Sokakta y�r�rken hi� sevmedi�im Ahmet ile kar��la�t�m. Bende elbette onu temsil eden bir "Ahmet fikri" olu�tu. Ama yaln�zca bununla kalm�yor hi� bir �ey. K�t� bir duygu, ya da izlenim, Ahmet ile kar��la�mak beni mutsuzla�t�rd�, �zd�... Sonra pek sevdi�im birisiyle, Mehmet ile kar��la��yorum... Seviniyorum... Demek ki, fikirler yaln�zca farkl� kuvvetlere sahip olmakla kalm�yorlar, ayn� zamanda, Spinoza'n�n deyi�iyle "belirledikleri" "duygulan��lar" da s�rekli bir de�i�im hali yarat�yor.... Bir hale daha mahk�m g�r�n�yoruz: Sevin�-�z�nt�-sevin�-�z�nt�... i�te hayat budur: Sevin� ile �z�nt� duygulan��lar�n�n, fikirler taraf�ndan belirlenmi� olarak, devaml� birbirlerini takip edi�i.... Bu evrensel insanl�k durumunu Spinoza "fluctuatio animi", ruhun dalgalan��lar� terimiyle ifade ediyor... - -</p><p>Bir "fikir" (idea) nedir? Bir "duygulan��" (affectus) nedir? Evet, bir fikir iki belirlenime sahiptir: Bir taraftan bir �eyi "temsil" etmektedir, �te taraftan kendisi de bir "�ey"dir... Bir duygulan�� ise, �nce bir "�ey"dir, sonra da, ikinci �zelli�i, fikrin aksine o, "hi�bir �eyi temsil etmeyen" bir d���nme tarz�d�r. Yani �u: Biz bir �eyleri kendimize "temsil etmekle" yetinmeyen varl�klar�z. Ayn� zamanda o �eylerden etkileniyoruz --onlara k�z�yoruz, onlar� seviyoruz, umutlar�m�z� ba�l�yoruz, �fkeleniyorz, onlardan nefret ediyoruz, korkuyoruz, kurtar�c�lar�m�z olarak onlara sar�l�yoruz... �nsanl�k halinin bir g�r�n�m� daha... - -</p><p>Unutmayal�m: Her duygulan�� bir fikre sahip olmay� varsaymaktad�r. Ba�ka bir deyi�le Spinoza bize, sevmek i�in sevilecek bir �eyin fikrinin, ister bir imge olarak, isterse kavram olarak bizde bulunmas� gerekti�ini anlamak istemektedir. �eftali severim. A�z�m�n suyu akar. Ama "�eftali" fikrinin bende �nceden bulunmas� gerekir... Sokakta eski sevgilimle kar��la�mak beni �zer. Ama �nce onunla bir sevgili hayat� ya�am�� olmam, ve bu hayat�n bir dramla sona ermi� olmas� gerekir --�zg�n�m... - -</p><p>Spinoza o kadar "g�nl�k hayat" i�indedir ki, onu okuyup "anlayamad�m" demek insan�n d���nme g�c�n�n ne kadar �rselendi�ini d��a vuracak kadar b�y�k bir felakettir. Bir Hegel'i "anlayamaman�z" sizin i�in art� bir puan olabilir. Hi� de�ilse "olumsuzun" y�celtildi�i, nefret edilesi ve Nietzsche'nin deyimiyle adam� "tarihin tekne kaz�nt�s�" haline getiren bir duygudan kendinizi --bilmeden de olsa-- kurtarm�� olursunuz. Oysa Spinoza felsefesinin i�leyi� tarz�, onun mutlaka kavran�r olmas�nda yatar. B�yle bir felsefenin kavranamamas� demek, d���nememek anlam�na gelir. Bunun nedeni, Spinoza'n�n d���nmeyi �ok geni� bir anlam�yla ele almas�d�r: Varolu�un s�fatlar�ndan biri olarak d���nce... Bu ne demektir? A��k�a s�ylemek gerekirse, Spinoza'da d���nce ya da genel olarak fikir denilen �ey, varolan �eylerin bir �zelli�idir, onlar� kavrayan varl���n yani Descartes'�n Cogito'sunun bir ayr�cal��� de�ildir. Her cismin, �u kibrit kutusunun bile bir "fikri" vard�r. O, yaln�zca insandan farkl� olarak bu fikri "bilin�" alan�na ta��maz. Ba�ka bir deyi�le, kendi hakk�nda bilin� sahibi de�ildir. Oysa insan, belki de ne yaz�k ki diyece�iz, kendi hakk�nda bir "fikir" sahibidir. - -</p><p>Bu noktaya kadar Spinoza'y� herkes gibi d���n�r halde buluruz: �nsan bilin�li, ak�l sahibi bir varl�k olarak, kibritlere ya da hayvanlara g�re "�st�nd�r". Ancak �ok ge�meden, Spinoza'n�n bak�� a��s�ndan, insan�n tam da "bilin� sahibi" oldu�u i�in belki de en d��k�n, en �anss�z varl�klar aras�nda yer alabilece�ini de anlar�z. ��nk� insan "mutsuz" olabilmesinin ko�ullar�n� alabildi�ine abartm�� bir varl�k t�r�d�r. "Ayr�cal�kl�" oldu�unu d���nd���m�z ya�am alanlar� (fark�ndal�k, alg�lama �st�nl��� ve as�l �nemlisi "d���nen bir varl�k olmas�") hi� de �yle, a priori "mutluluk �anslar�" sunuyor de�ildir ona. ��nk� ger�ekten de, Spinoza'n�n tasvir etti�i korkun� bir d�ng�n�n g�be�inde ya�amaktad�r: Fikirleri vard�r ve bu fikirler zorunlu olarak baz� duygu hallerini belirlerler. Bu duygu halleri ise, asla kurtulamayacak gibi g�r�nd���m�z bir kaderin, sevin�-keder-sevin�-keder ard���kl���n�n anl�k d��avurumlar�ndan ba�ka bir �ey de�ildir. - -</p><p>Spinoza felsefesinin muazzam zerafeti i�e tam da bu noktada belirir. Evet, "d��k�n" ruhlar�z biz. En kolayc� bir umudun pe�ine d��ebildi�imiz gibi, en sapk�n, en tahakk�mc� tiranl�k tarzlar�n�n bile bizi rahat ettirece�ine inanabilir, boyun e�eriz. Boyun e�mek �zere muazzam karma��kl��a sahip makinalar ve sistemler yaratm���zd�r: Din bunlar�n en yal�n�, dolay�s�yla en namuslusudur. ��te Spinoza'n�n insan� kan�n� donduracak sorusu --Tanr� ne i�e yarar? - -</p><p>Tanr� m�? - -</p><p>Ola�an dindar zihniyet kadar Tanr�bilimsel d���nce de "Tanr�"y� bir "kullan�m de�eri"ne sahip k�ld��� �l��de Spinoza'n�n Tanr� fikrini "pratik felsefe"nin temel dayana�� haline getirmesi su�lanabilir bir giri�im de�ildir. Spinoza, t�pk� bir R�nesans ressam�n�n yapt��� gibi, hep ilahiyattan, tanr�sall�ktan ve dinsel-metafizik temalardan bahsedip durur. Ama ne kadar bahsederse, o kadar fazla "tanr�tan�mazl�kla" su�lanm�� olmas� bize onun felsefesinin anahtarlar�ndan birini kazand�racakt�r. Nas�l R�nesans resmi, "insanlar�n yoksul d�nyas�"n�n sunabilece�i temalarla asla ger�ekle�tiremeyece�i bir �zg�r formlar, temalar, renkler ve perspektifler �o�ullu�u d�nyas�n� serbest k�labilmek amac�yla ilahi temalar� yeniden ve yeniden kurgulay�p durduysa, Spinoza da, pratik felsefenin tek amac� olan "en �st�n k�vanc�" serbest k�labilmek i�in Tanr�'y� kullanacakt�r. Ama asla "uhrevi dinlerin" insan-g�r�nt�s� ta��yan Tanr�'s�, ya da mistisizmin vahdet tanr�s� olarak de�il, b�t�n �okluklar�n toplam� ve birli�i olarak sonsuz ve ebedi tanr�s� olarak. Art�k Tanr� ne dinsel ya da ahlaki sorumlulu�un hesap sorucu mercii olarak Tanr�d�r, ne de genel olarak filozoflar�n, �zel olarak da Descartes gibi d���n�rlerin "felsefi" tanr�s�d�r. Spinoza'da Tanr�'n�n "pratik kullan�m�" ��yledir: Yaradan olarak d�nyan�n d���nda olmayan, ezeli-ebedi bir sonsuzlu�un, yani sonsuzca s�fatlanm�� t�z�n ifadesi olarak Tanr�. Tanr� varsay�lan bir varl�k de�ildir; uygulamaya konulan bir varl�kt�r --sonsuzun varl�k tarz�... - -</p><p>Tanr�n�n kullan�m�n�n birinci anahtar�, Ethica'n�n ikinci kitab�nda Spinoza "fikirlerin birbirini takip edi�i" �zerinde konu�maya ba�lad���nda elde edilir: Simmel'in modern kentli d�nyas�nda oldu�u gibi, bizde fikirler hep birbirlerini takip ederler: Birbirlerini kovalarlar, yok ederler ya da aksine g��lendirip desteklerler. Bu, g�nl�k, ola�an, herkesin bildi�i bir "insanl�k halidir". Biz s�rekli olarak fikirlerin bombard�man� alt�nday�z. Sokakta y�r�rken, Ahmet ile kar��la�t���m�zda i�te bir "Ahmet fikri" ve ard�ndan gelen bir dizi �a�r���m... Biraz ilerde Mehmet ile kar��la�t���mda, i�te bir "Mehmet fikri" ve onun �a�r���mlar�... Sabahleyin, alacakaranl��� geride b�rakarak y�kselen g�ne�, ve onun "fikri", ��leyin daha yak�c� bir g�ne�in "fikri" ve onun ak�amleyin �ekip gidi�i... Spinoza'da bir "fikir" nedir �yleyse? "Herhangi bir �eyi temsil eden bir d���nme tarz�"d�r. Ve bir �eyi temsil etti�i �l��de bir fikrin �nesnel ger�ekli�i' vard�r. Bu kadar g�ndelik hayata ait bir halden Spinoza, yo�un bir kuramsal s��ramayla (formaliter) bamba�ka bir d�nyaya, bol bol Tanr�'dan, sonsuzluktan, ebediyetten bahsedece�i o a��r, felsefi d�nyaya nas�l ge�er? �ok basit: Bir fikrin nesnel ger�ekli�i onun bir �eyi temsil etmesi bak�m�ndand�r. Ama ben her zaman bir fikrin de fikrini, bir fikri de temsil eden bir fikri olu�turabilirim. �yleyse bir fikir de "kendinde" bir "�ey"dir... T�pk� bir cisim gibi... Spinoza, bir "�ey" olarak fikrin ger�ekli�ine "fikrin bi�imsel ger�ekli�i" demektedir. Ve fikrin "bi�imsel ger�ekli�i"nden bahsetmeye ba�lad���m�z andan itibaren i�in b�t�n g�r�n�m� de�i�ir: Spinoza, her "�ey" gibi, fikirlerin de "yetkinli�inden" ya da "varolma kudretinden" s�z etmeye ba�lar --sonlu bir varl���n fikri olarak �r�mcek fikrinin "bi�imsel ger�ekli�i" elbette sonsuz ve ezeli-ebedi bir varl��a dair olu�turulmu� Tanr� fikrinden sonsuz derecede daha az bir varolma kudreti, yetkinli�i ve g�c� vard�r. Fikirler zihinde (mens) belli bir kuvvet uygulamaktan asla geri kalmazlar. - -</p><p>Spinoza, sonra yine g�ndelik ya�ama d�ner: Bizde yaln�zca hem kendileri farkl� kuvvetler uygulayan "�eyler" olan, hem de "�eyleri temsil eden" fikirler yoktur. - -</p><p>Tutkularla ger�ekle�tirilebilecek her �ey ak�l yoluyla da ger�ekle�tirilebilir. Spinoza, Hollanda'n�n bu "d�nek" Yahudi d���n�r�, felsefe d�nyas�na Alman Romantiklerince (Lessing, Goethe vs.) yeniden davet edildi�i zaman bu form�l de esas de�erine kavu�uyordu: Sturm und Drang'�n a��r�l�klar�ndan art�k b�km�� olan Goethe ile Lessing, ancak onun felsefesinde "ak�l" ile "tutkular" ve "duygular" d�nyas� aras�nda bir dolay�m �ans� bulunabildi�ini farkettiler. Protestanl��� Bat� felsefesine yeniden kodlamay� ba�aran Kant ve �zellikle Hegel yeti�ip bu �ok �zg�n "Spinoza etkisi"nin hakk�ndan gelinceye kadar, Spinoza'n�n form�l� yer yer bir �iir ilham� bile olu�turabilmi�ti. Bug�n, klasik felsefe terimlerinin ve metafizi�in a��r ele�tirilere tabi tutuldu�u ortamda Spinoza'y� ikinci bir kez daha davet edebiliyorsak, s�z konusu form�le verilen Romantik anlam�n �tesine ta�mam�z gerekiyor: Spinoza felsefesi "tutkular�n" yerine "ak�l" vaazeden bir felsefe de�ildir. �nsanlar�n "akl�n buyru�una g�re davranacaklar�" umudunu Ethica'da form�le eder etmez ard�nda b�rak�r. Yine de bizi "olabilirliklerin", "gizil g��lerin" alan�na mahk�m etmeden yapar bunu. Ne eksik ne de fazla, Spinoza felsefesi tam tam�na "pratik" nitelikli bir felsefedir: Bu y�zden, bir dizi form�l�n, tan�m�n, kan�tlaman�n ve �nermenin s�ralan�p durdu�u "more geometrico", yani "geometrik d�zene uygun olarak g�sterilmi�" sunu� y�ntemi... - -</p><p>Etika'n�n Tekni�i - -</p><p>Ethica'y� okumaya giri�mekte baz� kolayl�klar� sunmak zorunday�z �imdi. �zellikle ikinci b�l�m�n ba��nda Spinoza, tart��mas�n�n kavranabilmesi i�in �ok �nemli olan baz� ayr�mlar� ortaya atmaya giri�ir: "Fikirlerden" (idea) bahseder. Buna ba�l� olarak, bu fikirlerin tekab�l ettikleri "bedenlerden" ya da "cisimlerden" (corpora) bahseder. Bahsetti�i ���nc� bir �ey de "duygulan��lar"d�r (affectus). �nce Spinoza i�in bir "fikrin" ne oldu�una bakal�m. �lk nokta Spinoza i�in "fikrin nesnel ger�ekli�i"nin ne anlama geldi�ini yakalamakt�r. 17. y�zy�la kadar, unutulmamal� ki bir filozof "nesnel ger�eklikten" bahsetti�i zaman bundan "bir �eyi temsil eden fikrin" ger�ekli�ini anlamaktad�r. Bir "��gen fikri" ��geni temsil etti�i �l��de "nesnel ger�ekli�e" sahiptir. Nesnel ger�eklik bir fikrin temsil etti�i �eyle olan ili�kisi demektir. - -</p><p>* Merleau-Ponty Spinoza'n�n muhte�em masumiyetinin hakk�n� verenler aras�nda ilktir: Spinoza, Descartes ve Leibniz, "b�y�k ak�lc�l���n" adamlar�d�rlar --"olumlu bir sonsuzlu�u" seyrederler ve �ocuklar kadar b�y�k bir mutlulukla, yeni yeni ortaya ��kmaya ba�layan "bilimler" ile "metafizik tinin" aras�n�, hi� birisini �rselemeden bulmay� ba�ar�rlar (bkz. M. Merleau-Ponty, "Introduction", <i>Les Philosophes celebres</i>.)</p></td> -</tr> -<tr> -<td colspan="3" style="height:30px;" bgcolor="#FFFFFF"><img src="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/leer.gif" width="1" height="30" alt=""></td> -</tr> -<tr> -<td colspan="3" style="height:20px;" bgcolor="#FFFFFF"><table width="900" height="100%" border="0" cellpadding="0"> -<tbody><tr><td colspan="2"> - <img src="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/nav_alt.png" width="851px" height="10"> - </td></tr> - <tr> - <td width="424"> - </td> - <td width="425"><table border="0" cellpadding="0" cellspacing="0"><tbody><tr><td><img src="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/navbar.gif" alt=""></td><td> <a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96id=5,9,0,0,1,0.html" title="arama">arama</a> </td><td><img src="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/navbar.gif" alt=""></td><td> <a href="https://www.korotonomedya.net/kor/rss.php%EF%B9%96all.rss" target="_blank">rss-feed</a> </td><td><img src="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/navbar.gif" alt=""></td><td> <a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96id=0,5,0,0,1,0.html" title="bize yaz�n">bize yaz�n</a> </td><td><img src="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/navbar.gif" alt=""></td><td> <a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96id=5,8,0,0,1,0.html" title="site haritas�">harita metot</a> </td><td><img src="./K�rotonomedya _ ulus baker _ Kullan��l� Bir Felsefe_ Spinozac�l�k_files/navbar.gif" alt=""></td><td> <a href="https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96en.html">ENGLISH</a> </td></tr></tbody></table></td> - </tr> - </tbody></table></td> -</tr> -</tbody></table> +#title Kullanışlı Bir Felsefe: Spinozacılık +#author Ulus Baker +#date 1998 +#source https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96id=21,140,0,0,1,0.html +#lang tr +#pubdate 2024-01-30T19:12:58 +#topics spinozacılık, post yapısalcılık, kültür, +#notes * Merleau-Ponty Spinoza'nın muhteşem masumiyetinin hakkını verenler arasında ilktir: Spinoza, Descartes ve Leibniz, "büyük akılcılığın" adamlarıdırlar --"olumlu bir sonsuzluğu" seyrederler ve çocuklar kadar büyük bir mutlulukla, yeni yeni ortaya çıkmaya başlayan "bilimler" ile "metafizik tinin" arasını, hiç birisini örselemeden bulmayı başarırlar (bkz. M. Merleau-Ponty, "Introduction", <em>Les Philosophes celebres</em>.) + +Körotonomedya | ulus baker | Kullanışlı Bir Felsefe: Spinozacılık + + + + [[https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96gundem.html][]] | [[http://www.birgun.net/politics_index.php?news_code=1284293626&year=2010&month=09&day=12][]] | + | + [[https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96index.html][körotonomedya]] > [[https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96tr.html][türkçe]] > ulus baker | + +| + | + + + + +<right> +[[https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96gundem.html][gündem]] +</right> + +| | + + +<right> +[[https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96lecume_des_jours.html][l'écume des jours]] +</right> + +| | + + +<right> +[[https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96on_the_common.html][on the common]] +</right> + +| | + + +<right> +[[https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96ulusun_ardindan.html][ulus'un ardından ]] +</right> + +| | + + +<right> +[[https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96ulus_baker.html][ulus baker yazıları ]] +</right> + +| | + + +<right> +[[https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96theoria.html][theoria]] +</right> + +| | + + +<right> +[[https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96otonomi.html][otonomi]] +</right> + +| | + + +<right> +[[https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96spinozism.html][spinozism]] +</right> + +| | + + +<right> +[[https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96vertoviana.html][vertoviana]] +</right> + +| | + + +<right> +[[https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96chiapas.html][chiapas]] +</right> + +| | + + +<right> +[[https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96pdf.html][pdf arşivi]] +</right> + +| | + + +<right> +[[https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96yakinliklar.html][yakınlıklar]] +</right> + +| | + + +<right> +[[https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96hakkimizda.html][hakkımızda]] +<br> +</right> + +| | + + +<right> +[[https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96yenilikler.html][yenilikler ]] +</right> + +| | + + +<right> +[[https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96id=5,8,0,0,1,0.html][harita metot]] +<br> +</right> + +| | + | + | + +| | +* Kullanışlı Bir Felsefe: Spinozacılık + +** Ulus Baker + +Bir Hayat + +Spinoza, çağdaş yorumcularından Antonio Negri'nin yazdığı gibi çağının bir "anomali"sidir. Üstelik, 17. yüzyıl Hollanda'sı gibi bir başka anomalinin içinde yaşamaktadır -- din savaşlarıyla ve despotik-merkantilist rejimlerin iktidarları altında sarsılan Avrupa'nın "en özgür", dolayısıyla en hoşgörülü diyarı... Spinoza, üçüncü kez de anomalidir --o dönemin Amsterdam'ında, bir kaç kuşaklık bir geçmişe sahip, muhtemelen ya ıspanyol ya da Portekiz göçmeni bir Yahudi ailesine doğmuştur. Çok değil 23 yaşında, dinsel ve ticari eğitim aldığı sinagog mektebinden, dahası cemaatten ve hayattan ihraç edilir. Başından geçen bir aforozdur --ve korkunçtur, çünkü hiç bir Yahudi genci, "doğal bir tüccar" olarak, onunla herhangi bir ticari ilişkiye giremeyecek, sokakta ona dört metreden fazla yaklaşmayacak, yazdığı hiçbir şeyi okumaya kalkışmayacaktır. Artık yalnızdır --Avrupa'nın en "özgür" ve "hoşgörülü" ülkesi Hollanda'nın sunduğu burjuva şanslarını tadabilen gruplardan Kolejlilere (Collegiantes) yaklaşır önce; ardından da Descartes felsefesinden etkilenen bazı entellektüel çevrelere... Amsterdam'ı, özellikle bir Yahudi fanatik tarafından uğradığı hançerli saldırının ardından terketmiştir --söylendiği kadarıyla, "hoşgörüsüzlüğün ne mene bir şey olduğunu" hep hatırda tutabilmek için, hançerle yırtılmış mantosunu da yanında taşıyarak. Tek geçim kaynağı öğrencilik yıllarında eğitimini aldığı "mercek yontuculuğudur". Seyyardır ve pansiyon benzeri yerlerde yaşamaktadır. Bir dönem kendisini koruması altına alan Van der Ende adlı bir Protestan esnaf ve düşünürün kızı Margerita'ya tutulmuş olduğu söyleniyor. Bu konular oldukça karışıktır ama Spinoza yine kişiliğine uygun bir anekdot vermektedir bize: Evlenmek üzere kızın babası ondan Hıristiyanlığı seçmesini talep etmiş, o ise reddetmiştir... Olayın "gerçek" olması pek muhtemel değildir, ama Spinoza'nın öz yaşamöyküsünün temel bir özelliğini dışavurmaktadır: Bağımsızlık ve zihinsel özerklik... Asosyal biri asla olmadığı için, yavaş yavaş, kendi düşüncelerini yayabildiği bir dostlar ortamı oluşur çevresinde --her meslekten, tiynetten, dinden ve dilden insanlar; hekimler, esnaflar, zanaatkarlar, düşünürler, matematikçiler, tüccarlar... Düşünceleri yavaş yavaş gelişmeye ve yetkinleşmeye başlamıştır --Descartes felsefesini tartıştığı Kısa çalışma'sı ile ılkeler'i... Ardından, Ethica'sını yazmak üzere yarım bırakacağı De Emendatione Intellectus (Zihnin Tamiratı Üstüne) adlı kitabı... Bu kitaplar "kamuya açık" kılınmazlar --bilindiği gibi, sahte adla yayınlanmış Tractatus Theologicus Politicus'undan (Tanrıbilimsel ve Siyasal Otorite Üstüne Çalışma) başka hiç bir kitabı sağlığında yayınlanmadı. Çalışmaları, yine de "dostlarının malıdır." Yavaş yavaş ün kazanmaya başlar. Düşünceleri Avrupa ölçekli yayılmakta ve lanetlenmektedir. O sıralar Prusya Elektörü'nün üniversitesinde, özel hoca olarak ve iyi bir para karşılığında ders verme üzere bir davet alır: Bir Spinoza anekdotu daha --elektörün danışmanı Fabritius, "değerli bay Spinoza"nın "kamusal olarak kurulmuş düzene ve resmi kamusal dine aykırı düşen öğretilere" rağbet etmeyeceğinden "emindir". Spinoza ise nazik cevabında teklifi reddederken anlaşılan bundan hiç de "emin" değildir: "Majestelerinin 'kamusal olarak kurulu' öğretilerinin "sınırlarının" nereye kadar düşünmesine izin vereceğinden, "kamusal olarak ders vermesinin" kendisini adadığı düşünme ve felsefe çabasından ne ölçüde feragat etmesini gerektireceğinden asla "emin" değildir. ıkincisi, anlaşılan Elektör hazretleri Spinoza'nın düşüncelerinin "gelecekte ne olacağını" daha şimdiden "bilmektedirler". Bu yüzden kalkıp gelmesine gerek yoktur. Son olarak, "görüşlerini ve öğretilerini yayma şansı" kendine tanındığı için verdiği dersler karşılığında para alması hiç de yakışık almaz. Öğrencilerinden para almaması gerekir bir öğretmenin, aksine onlara para vermelidir... Ve Spinoza'nın cebi her zaman delik olmuştur... + +Yalnızca dostlarıyla paylaştığı yalnızlığını sürdürür... Ana kitabı Ethica'sını bitirir... Bir ara casuslukla suçlanır. Leibniz tarafından ziyaret edilir ve ona Ethica'sının bir nüshasını verir. ıleride Leibniz Spinoza'yı ziyareti konusunda sorgulandığında "onun neler yaptığını denetlemek amacıyla" böyle bir ziyaret yaptığını söyleyecektir. Koruyucuları De Witt kardeşler, isyancı bir güruh tarafından sokakta paralandığı zaman ilk ve son kez "soğukkanlılığını kaybederek" sokaklara fırlayıp bağırıp küfretmeye başlar. Evine dönmeye, pansiyon sahibi tarafından zorlukla ikna edilir... + +1774 yılında aniden veremden ya da muhtemel bir akciğer hastalığından (cam yontma zanaatının bir mirası) öldüğünde geriye belirsiz miktarda yayınlanmamış yazı, kitap ve mektup bırakmıştır. Dostları bunların bir kısmını azar azar yayınlayarak onun "kötü ününe" katkıda bulunurlar --Leibniz Spinozacılığı yok etmek için elinden geleni yaparken, Locke, Hume gibi düşünürler de dahil olmak üzere hemen herkes onu lanetlemekte ağız birliği içindedirler. Bayle Felsefe Sözlüğü'ndeki Spinoza makalesinde son ve kesin darbeyi vurur: Spinoza, bir asır boyunca artık "üzerinde düşünülmemesi", "hatırlanmaması" gereken bir düşünürdür. + +18. yüzyılın sonlarında Alman Romantikleri Spinoza'yı yeniden "keşfederler": Lessing, özellikle de Goethe... Spinoza evrensel bir uyumun dünyasıdır artık --Sturm und Drang'ın cehennemi gidişatından ve tinsel aşırılıklarından bunalan Romantiklerimiz, belli bir yanlış anlama dozuyla, hayranlık duydukları Spinoza'yı yüceltirler --akıl ile duygular dünyası arasındaki uzlaşmanın doruk noktası, hiç değilse anahtarı olarak Spinozacılık... + +Alman Romantiklerinin çağdaşı Hegel ise, onlardan farklı olarak, iyice ikiyüzlüdür. Spinoza'yı kabul etmiş görünür ve her fırsatta "över": Spinozacı olmadan filozof olunamaz... Spinoza erdemin simgesi değil, ta kendisidir... Buna karşın, Jena döneminden başlayarak Spinoza'yı ciddi bir takibat altında tutar --ne yapıp edip bu tuhaf ölçüde etkili ve sistemli düşünceyi altetmek, artık onunla işi bitirmek zorundadır. Mantık Bilimi'nin "Ölçü" başlıklı bölümünde bütün köprüleri attığına nihayet kanaat getirir: Bu adamın "olumluluğu" o kadar ölçüsüzdür ki, hiç bir şeyin "yadsınmasına" olanak bile tanımamaktadır. Bu adam her yeri o kadar Tanrıyla doldurmaktadır ki, insanın özgürlüğü gibisinden bir düşünceyi ta baştan yasaklamaktadır. Nihayet, Spinozacı olmadan filozof filan olunamaz ama, Spinoza'yla kalırsak "modern" olamayız... + +Spinoza günümüz düşünce dünyasının içine bir kez daha doğmaktadır: Önce, Merleau-Ponty'nin deyimiyle "ufak akılcılık" geleneği hatırlar onu*. Sonra Nietzsche, düşüncelerinin bütün önemli noktalarında aslında bunca yıldır Spinozacı olmuş olduğunu itiraf eder. Ardından, Althusser (ve ardılı Macherey) Marx için (daha doğrusu Marksizmi 'Hegelci diyalektikten arındırmak' için) ünlü "dolaşmasını" Spinoza güzergahından geçirir. Toni Negri gibi bir "ıtalyan Marksisti" Spinoza'yı yalnızca bir "dolaşma aracı" olarak değil, "vahşetin bir çağrısı", devrimci şiddetin doruğu olarak onaylar. Son olarak Deleuze, Spinoza'nın "tüm filozofların hükümdarı" olduğunu yazar --hayatı ve eseri felsefeler arasında bir felsefe değil, felsefe adı verilen şeyin ta kendisidir... + +Felsefe ve Anekdot + +Hayatını anlatırken Spinoza'nın anekdotlarından bahsedip durduk. Bir filozof için "yaşamöyküsü" pek bir şey vermeyecektir. Bir yazar ya da sanatçıyı kavramak için gerekli boyutlardan biri olabilen yaşamöyküsü, genel olarak filozoflar hakkında pek bir şey anlatmaz bize. Filozoflar için, bize bıraktıkları anekdotlar önemlidir. Sözgelimi Platon, Syracusa tiranı tarafından defedilir; Herakleitos dağa çekiyerek tapınakta çocuklarla oyuna dalar; Empedokles kendini Etna yanardağına atar... Şimdi bir Spinoza anekdotu daha... Spinoza'nın "özel" dostlar çevresinden, biyografisinin yazarı düşünür Tschirnhaus anlatıyor: Spinoza'yı bir gün örümcek ağlarına sinekler atıp, nasıl hayatları için ölümüne mücadele ettiklerini seyrederek çocuk gibi kahkahalarla gülerken yakaladım... Bu anekdot, Spinoza adlı, 17. yüzyılın "dönek Yahudi", "lanetli" filozofunun portresinin ana çizgilerini gözlerimiz önünde kurmaktadır: Hayat, her şeyin varlığını sürdürmek için belirsizce ve sonsuzca harcanan bir çabanın (conatus adını verir bu çabaya) süregidişidir... Yani sonsuzca bir akış... Tschirnhaus'un bahsettiği çocukluğu bu düşünürün inanılmaz güçteki düşüncesinin temel unsuru haline getiren işte bu özelliği, yani doğada mutlak bir masumiyeti varsaymasıydı. Bize belki bir "zalimlik" belirtisi olarak görünebilecek bu anekdot, Ethica yazarının asırlar öncesinden bize gönderdiği bir mesajdır aslında: Yaşam hiç bir surette "iyilik" ve "kötülük" terimleriyle sorgulanamaz. Hayat sürer... Yaşamın özü, amaçsızca ve belirsizce süregitmesidir. + +Aynı anekdot, Ethica'ya ikinci bir anahtar sunar: Hayat, kaçınılmaz bir mücadele, bir kavga, zorunlu ve cebri bir akıştır. Bu akış üzerinde Tanrılar bile birbirlerini yemektedirler (Almanların Tanrısı Osmanlıların Tanrısını "yiyecektir")... Ve biz, sapına kadar "doğanın içindeki" varlıklar olarak, bu cehennemi akışa mahküm görünüyoruz... Din savaşlarından yırtabilirsek, belki de iktidarını yeniden kuracak bir despotun egemenliği altına düşeceğiz. + +Durum, Spinoza'nın "felsefi kavramlarının" işleyişi açısından da pek iç açıcı görünmemektedir şimdilik: Biz fikirlerimize bile sahip değiliz... Aksine fikirlerimiz hep başımıza gelen şeylerdir. Bu durumu Spinoza Etiğinin ikinci kitabının hemen başlarında teyit eder: Fikirler bir taraftan "nesnel bir gerçekliğe" sahiptirler --yani "bir şeyleri temsil ederler"... Ama öte yandan, her zaman herhangi bir fikre dair bir "fikir" de oluşturabilecek yaratıklar olduğumuz için, fikirler birer "şey"dirler ve gelip bize çarpıp geçerler... ınsanlık halinin önemli bir kısmını, fikirlerin birbirini kovalayıp durması, birbirlerini destekleyip reddetmesi yaşantıları oluşturmaktadır. + +Spinoza hiç bir zaman şu soruyu sormaksızın herhangi bir düşünce üretmemiştir: Peki bunlarla ne yapacağız? Felsefesi derinden derine pratiktir, bütün örnekler günlük hayata dairdir; hayattır... Ama hayatta size daha da kötü gibi gelecek bir hakikat daha vardır. Fikirler bizde olurlar ve birbirlerini kovalayıp dururlar --elden hep kaçarlar... Ama, herbiri bir "şey" de olduğu için, onların "yetkinliğinden", Spinoza'nın deyişiyle "varoluş gücünden" de bahsetmeliyiz. Bu mesele Spinoza felsefesinin anahtarıdır --bunu anlarsanız her şeyi anlamışsınız demektir: Sonlu bir varlığa dair bir fikir olarak "örümcek" fikri, sonsuz bir varlığın fikri olarak "Tanrı" fikrinden sonsuzca daha az yetkindir, varolma ve etkileme kudreti sonsuzca daha azdır... Böyle bir şeyi (yani fikirlerin birbirlerinden farklı kuvvetlere sahip olduklarını) anlarsanız Spinozacısınız demektir. + +O zaman artık Spinoza'nın "duygulanışlar" öğretisine geçebilirsiniz. Burada Spinoza bize bir şey hatırlatacaktır: Bizde yalnızca fikirler birbirlerini kovalamakla kalmazlar; aynı zamanda bu fikirlerin herbirine tekabül eden, onlar tarafından belirlenen "ruh halleri" de uyanır. Sokakta yürürken hiç sevmediğim Ahmet ile karşılaştım. Bende elbette onu temsil eden bir "Ahmet fikri" oluştu. Ama yalnızca bununla kalmıyor hiç bir şey. Kötü bir duygu, ya da izlenim, Ahmet ile karşılaşmak beni mutsuzlaştırdı, üzdü... Sonra pek sevdiğim birisiyle, Mehmet ile karşılaşıyorum... Seviniyorum... Demek ki, fikirler yalnızca farklı kuvvetlere sahip olmakla kalmıyorlar, aynı zamanda, Spinoza'nın deyişiyle "belirledikleri" "duygulanışlar" da sürekli bir değişim hali yaratıyor.... Bir hale daha mahküm görünüyoruz: Sevinç-üzüntü-sevinç-üzüntü... işte hayat budur: Sevinç ile üzüntü duygulanışlarının, fikirler tarafından belirlenmiş olarak, devamlı birbirlerini takip edişi.... Bu evrensel insanlık durumunu Spinoza "fluctuatio animi", ruhun dalgalanışları terimiyle ifade ediyor... + +Bir "fikir" (idea) nedir? Bir "duygulanış" (affectus) nedir? Evet, bir fikir iki belirlenime sahiptir: Bir taraftan bir şeyi "temsil" etmektedir, öte taraftan kendisi de bir "şey"dir... Bir duygulanış ise, önce bir "şey"dir, sonra da, ikinci özelliği, fikrin aksine o, "hiçbir şeyi temsil etmeyen" bir düşünme tarzıdır. Yani şu: Biz bir şeyleri kendimize "temsil etmekle" yetinmeyen varlıklarız. Aynı zamanda o şeylerden etkileniyoruz --onlara kızıyoruz, onları seviyoruz, umutlarımızı bağlıyoruz, öfkeleniyorz, onlardan nefret ediyoruz, korkuyoruz, kurtarıcılarımız olarak onlara sarılıyoruz... ınsanlık halinin bir görünümü daha... + +Unutmayalım: Her duygulanış bir fikre sahip olmayı varsaymaktadır. Başka bir deyişle Spinoza bize, sevmek için sevilecek bir şeyin fikrinin, ister bir imge olarak, isterse kavram olarak bizde bulunması gerektiğini anlamak istemektedir. Şeftali severim. Ağzımın suyu akar. Ama "şeftali" fikrinin bende önceden bulunması gerekir... Sokakta eski sevgilimle karşılaşmak beni üzer. Ama önce onunla bir sevgili hayatı yaşamış olmam, ve bu hayatın bir dramla sona ermiş olması gerekir --üzgünüm... + +Spinoza o kadar "günlük hayat" içindedir ki, onu okuyup "anlayamadım" demek insanın düşünme gücünün ne kadar örselendiğini dışa vuracak kadar büyük bir felakettir. Bir Hegel'i "anlayamamanız" sizin için artı bir puan olabilir. Hiç değilse "olumsuzun" yüceltildiği, nefret edilesi ve Nietzsche'nin deyimiyle adamı "tarihin tekne kazıntısı" haline getiren bir duygudan kendinizi --bilmeden de olsa-- kurtarmış olursunuz. Oysa Spinoza felsefesinin işleyiş tarzı, onun mutlaka kavranır olmasında yatar. Böyle bir felsefenin kavranamaması demek, düşünememek anlamına gelir. Bunun nedeni, Spinoza'nın düşünmeyi çok geniş bir anlamıyla ele almasıdır: Varoluşun sıfatlarından biri olarak düşünce... Bu ne demektir? Açıkça söylemek gerekirse, Spinoza'da düşünce ya da genel olarak fikir denilen şey, varolan şeylerin bir özelliğidir, onları kavrayan varlığın yani Descartes'ın Cogito'sunun bir ayrıcalığı değildir. Her cismin, şu kibrit kutusunun bile bir "fikri" vardır. O, yalnızca insandan farklı olarak bu fikri "bilinç" alanına taşımaz. Başka bir deyişle, kendi hakkında bilinç sahibi değildir. Oysa insan, belki de ne yazık ki diyeceğiz, kendi hakkında bir "fikir" sahibidir. + +Bu noktaya kadar Spinoza'yı herkes gibi düşünür halde buluruz: ınsan bilinçli, akıl sahibi bir varlık olarak, kibritlere ya da hayvanlara göre "üstündür". Ancak çok geçmeden, Spinoza'nın bakış açısından, insanın tam da "bilinç sahibi" olduğu için belki de en düşkün, en şanssız varlıklar arasında yer alabileceğini de anlarız. Çünkü insan "mutsuz" olabilmesinin koşullarını alabildiğine abartmış bir varlık türüdür. "Ayrıcalıklı" olduğunu düşündüğümüz yaşam alanları (farkındalık, algılama üstünlüğü ve asıl önemlisi "düşünen bir varlık olması") hiç de öyle, a priori "mutluluk şansları" sunuyor değildir ona. Çünkü gerçekten de, Spinoza'nın tasvir ettiği korkunç bir döngünün göbeğinde yaşamaktadır: Fikirleri vardır ve bu fikirler zorunlu olarak bazı duygu hallerini belirlerler. Bu duygu halleri ise, asla kurtulamayacak gibi göründüğümüz bir kaderin, sevinç-keder-sevinç-keder ardışıklığının anlık dışavurumlarından başka bir şey değildir. + +Spinoza felsefesinin muazzam zerafeti işe tam da bu noktada belirir. Evet, "düşkün" ruhlarız biz. En kolaycı bir umudun peşine düşebildiğimiz gibi, en sapkın, en tahakkümcü tiranlık tarzlarının bile bizi rahat ettireceğine inanabilir, boyun eğeriz. Boyun eğmek üzere muazzam karmaşıklığa sahip makinalar ve sistemler yaratmışızdır: Din bunların en yalını, dolayısıyla en namuslusudur. İşte Spinoza'nın insanı kanını donduracak sorusu --Tanrı ne işe yarar? + +Tanrı mı? + +Olağan dindar zihniyet kadar Tanrıbilimsel düşünce de "Tanrı"yı bir "kullanım değeri"ne sahip kıldığı ölçüde Spinoza'nın Tanrı fikrini "pratik felsefe"nin temel dayanağı haline getirmesi suçlanabilir bir girişim değildir. Spinoza, tıpkı bir Rönesans ressamının yaptığı gibi, hep ilahiyattan, tanrısallıktan ve dinsel-metafizik temalardan bahsedip durur. Ama ne kadar bahsederse, o kadar fazla "tanrıtanımazlıkla" suçlanmış olması bize onun felsefesinin anahtarlarından birini kazandıracaktır. Nasıl Rönesans resmi, "insanların yoksul dünyası"nın sunabileceği temalarla asla gerçekleştiremeyeceği bir özgür formlar, temalar, renkler ve perspektifler çoğulluğu dünyasını serbest kılabilmek amacıyla ilahi temaları yeniden ve yeniden kurgulayıp durduysa, Spinoza da, pratik felsefenin tek amacı olan "en üstün kıvancı" serbest kılabilmek için Tanrı'yı kullanacaktır. Ama asla "uhrevi dinlerin" insan-görüntüsü taşıyan Tanrı'sı, ya da mistisizmin vahdet tanrısı olarak değil, bütün çoklukların toplamı ve birliği olarak sonsuz ve ebedi tanrısı olarak. Artık Tanrı ne dinsel ya da ahlaki sorumluluğun hesap sorucu mercii olarak Tanrıdır, ne de genel olarak filozofların, özel olarak da Descartes gibi düşünürlerin "felsefi" tanrısıdır. Spinoza'da Tanrı'nın "pratik kullanımı" şöyledir: Yaradan olarak dünyanın dışında olmayan, ezeli-ebedi bir sonsuzluğun, yani sonsuzca sıfatlanmış tözün ifadesi olarak Tanrı. Tanrı varsayılan bir varlık değildir; uygulamaya konulan bir varlıktır --sonsuzun varlık tarzı... + +Tanrının kullanımının birinci anahtarı, Ethica'nın ikinci kitabında Spinoza "fikirlerin birbirini takip edişi" üzerinde konuşmaya başladığında elde edilir: Simmel'in modern kentli dünyasında olduğu gibi, bizde fikirler hep birbirlerini takip ederler: Birbirlerini kovalarlar, yok ederler ya da aksine güçlendirip desteklerler. Bu, günlük, olağan, herkesin bildiği bir "insanlık halidir". Biz sürekli olarak fikirlerin bombardımanı altındayız. Sokakta yürürken, Ahmet ile karşılaştığımızda işte bir "Ahmet fikri" ve ardından gelen bir dizi çağrışım... Biraz ilerde Mehmet ile karşılaştığımda, işte bir "Mehmet fikri" ve onun çağrışımları... Sabahleyin, alacakaranlığı geride bırakarak yükselen güneş, ve onun "fikri", öğleyin daha yakıcı bir güneşin "fikri" ve onun akşamleyin çekip gidişi... Spinoza'da bir "fikir" nedir öyleyse? "Herhangi bir şeyi temsil eden bir düşünme tarzı"dır. Ve bir şeyi temsil ettiği ölçüde bir fikrin Ônesnel gerçekliği' vardır. Bu kadar gündelik hayata ait bir halden Spinoza, yoğun bir kuramsal sıçramayla (formaliter) bambaşka bir dünyaya, bol bol Tanrı'dan, sonsuzluktan, ebediyetten bahsedeceği o ağır, felsefi dünyaya nasıl geçer? Çok basit: Bir fikrin nesnel gerçekliği onun bir şeyi temsil etmesi bakımındandır. Ama ben her zaman bir fikrin de fikrini, bir fikri de temsil eden bir fikri oluşturabilirim. Öyleyse bir fikir de "kendinde" bir "şey"dir... Tıpkı bir cisim gibi... Spinoza, bir "şey" olarak fikrin gerçekliğine "fikrin biçimsel gerçekliği" demektedir. Ve fikrin "biçimsel gerçekliği"nden bahsetmeye başladığımız andan itibaren işin bütün görünümü değişir: Spinoza, her "şey" gibi, fikirlerin de "yetkinliğinden" ya da "varolma kudretinden" söz etmeye başlar --sonlu bir varlığın fikri olarak örümcek fikrinin "biçimsel gerçekliği" elbette sonsuz ve ezeli-ebedi bir varlığa dair oluşturulmuş Tanrı fikrinden sonsuz derecede daha az bir varolma kudreti, yetkinliği ve gücü vardır. Fikirler zihinde (mens) belli bir kuvvet uygulamaktan asla geri kalmazlar. + +Spinoza, sonra yine gündelik yaşama döner: Bizde yalnızca hem kendileri farklı kuvvetler uygulayan "şeyler" olan, hem de "şeyleri temsil eden" fikirler yoktur. + +Tutkularla gerçekleştirilebilecek her şey akıl yoluyla da gerçekleştirilebilir. Spinoza, Hollanda'nın bu "dönek" Yahudi düşünürü, felsefe dünyasına Alman Romantiklerince (Lessing, Goethe vs.) yeniden davet edildiği zaman bu formül de esas değerine kavuşuyordu: Sturm und Drang'ın aşırılıklarından artık bıkmış olan Goethe ile Lessing, ancak onun felsefesinde "akıl" ile "tutkular" ve "duygular" dünyası arasında bir dolayım şansı bulunabildiğini farkettiler. Protestanlığı Batı felsefesine yeniden kodlamayı başaran Kant ve özellikle Hegel yetişip bu çok özgün "Spinoza etkisi"nin hakkından gelinceye kadar, Spinoza'nın formülü yer yer bir şiir ilhamı bile oluşturabilmişti. Bugün, klasik felsefe terimlerinin ve metafiziğin ağır eleştirilere tabi tutulduğu ortamda Spinoza'yı ikinci bir kez daha davet edebiliyorsak, söz konusu formüle verilen Romantik anlamın ötesine taşmamız gerekiyor: Spinoza felsefesi "tutkuların" yerine "akıl" vaazeden bir felsefe değildir. ınsanların "aklın buyruğuna göre davranacakları" umudunu Ethica'da formüle eder etmez ardında bırakır. Yine de bizi "olabilirliklerin", "gizil güçlerin" alanına mahküm etmeden yapar bunu. Ne eksik ne de fazla, Spinoza felsefesi tam tamına "pratik" nitelikli bir felsefedir: Bu yüzden, bir dizi formülün, tanımın, kanıtlamanın ve önermenin sıralanıp durduğu "more geometrico", yani "geometrik düzene uygun olarak gösterilmiş" sunuş yöntemi... + +Etika'nın Tekniği + +Ethica'yı okumaya girişmekte bazı kolaylıkları sunmak zorundayız şimdi. Özellikle ikinci bölümün başında Spinoza, tartışmasının kavranabilmesi için çok önemli olan bazı ayrımları ortaya atmaya girişir: "Fikirlerden" (idea) bahseder. Buna bağlı olarak, bu fikirlerin tekabül ettikleri "bedenlerden" ya da "cisimlerden" (corpora) bahseder. Bahsettiği üçüncü bir şey de "duygulanışlar"dır (affectus). Önce Spinoza için bir "fikrin" ne olduğuna bakalım. ılk nokta Spinoza için "fikrin nesnel gerçekliği"nin ne anlama geldiğini yakalamaktır. 17. yüzyıla kadar, unutulmamalı ki bir filozof "nesnel gerçeklikten" bahsettiği zaman bundan "bir şeyi temsil eden fikrin" gerçekliğini anlamaktadır. Bir "üçgen fikri" üçgeni temsil ettiği ölçüde "nesnel gerçekliğe" sahiptir. Nesnel gerçeklik bir fikrin temsil ettiği şeyle olan ilişkisi demektir. + + * Merleau-Ponty Spinoza'nın muhteşem masumiyetinin hakkını verenler arasında ilktir: Spinoza, Descartes ve Leibniz, "büyük akılcılığın" adamlarıdırlar --"olumlu bir sonsuzluğu" seyrederler ve çocuklar kadar büyük bir mutlulukla, yeni yeni ortaya çıkmaya başlayan "bilimler" ile "metafizik tinin" arasını, hiç birisini örselemeden bulmayı başarırlar (bkz. M. Merleau-Ponty, "Introduction", <em>Les Philosophes celebres</em>.) + +| + | + + + | + | + + | [[https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96id=5,9,0,0,1,0.html][arama]] | | [[https://www.korotonomedya.net/kor/rss.php%EF%B9%96all.rss][rss-feed]] | | [[https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96id=0,5,0,0,1,0.html][bize yazın]] | | [[https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96id=5,8,0,0,1,0.html][harita metot]] | | [[https://www.korotonomedya.net/kor/index.php%EF%B9%96en.html][ENGLISH]] | + +| + +| + + -</body></html>
\ No newline at end of file |